Μετά τις κριτικές που διάβασα για τον Άμλετ του Οστερμάγιερ, ο οποίος έκανε αγνώριστο –όχι μόνο στην εμφάνιση αλλά και στη συμπεριφορά- τον ήρωα του Σαίξπηρ, μετά τις εξαιρετικά τεκμηριωμένες απόψεις για τη σύγχρονη θεατρική σκηνοθεσία του bloger maurochali και του αναγνώστη μας σταρχεία μου, της αναγνώστριας Παναγιώτα, αλλά και το σημερινό, και από ιδιαίτερη γωνία, σχόλιο σε παλαιότερο post του αναγνώστη μας ΜΑΡΙΟ ΜΙΝΙΤΤΙ , νομίζω ότι ήλθε η ώρα να αρχίζουμε τη συζήτηση για τα όρια της Τέχνης και ποιος τα καθορίζει, όπως είχε προταθεί, στα πρώτα βήματα του ηλεκτρονικού μας περιοδικού από τον αναγνώστη μας reporter.
Τα όσα έχουμε δει, τα τελευταία χρόνια, στο όνομα νεωτερισμών στην Τέχνη, περισσότερο δημιουργούν σύγχυση ως προς την έννοια της, παρά την προάγουν.
Παλαιότερα είχαμε το κλασσικό άλλοθι της «ποιητικής αδείας», προκειμένου περί του γραπτού λόγου. Το άλλοθι μιας αντίστοιχης άδειας στο χώρο της Τέχνης έγινε η λεγόμενη «άλλη ματιά», η πρωτοπορία. Οπότε λόγω των ανοσιουργημάτων που γέννησε αυτή η πρωτοπορία, ίσως είναι ώρα να θέσουμε και την έννοια της πρωτοπορίας. Είτε πρόκειται για το Θέατρο, είτε για τον κινηματογράφο, είτε για τη Ζωγραφική και τη Γλυπτική.
Ασφαλώς η συνουσία με ένα καρπούζι, διότι το είδαμε κι αυτό, σε διεθνή Έκθεση, να συνιστά για ορισμένους πρωτοποριακή Τέχνη.
Τέχνη, όμως, δεν σημαίνει ουσιαστικώς και επιδεξιότητα, δεξιοτεχνία σε κάτι που δεν μπορεί να κάνει κάποιος άλλος;
Και έμπνευση στη σύλληψη μιας δημιουργίας;
Όμως το να πάρεις ένα καρπούζι και να επιδοθείς στο Κάμα Σούτρα, ούτε ιδιαίτερη δεξιοτεχνία χρειάζεται ούτε ιδιαίτερη έμπνευση…
Και σε τι διαφέρει λ.χ. ένας Άμλετ, τόσο διαφορετικός από αυτόν που τον εμπνεύστηκε ο δημιουργός του, από τη σχολική διασκευή της Ιλιάδας, όπου γνωστός στίχος είχε μετατραπεί στο σεξιστικό «μες στο μεγάλο άλογο κρυφτήκανε μ’ ελπίδα/ και κόβανε την κίνηση από την κ…τρυπίδα»;
Δεν θα μπορούσε και ο στίχος αυτός να αποτελεί μία πρωτοποριακή απόδοση του Ομήρου;
Η πρωτοπορία στην Τέχνη, για να ανοίγει δρόμους πρέπει να ευαισθητοποιεί και όχι να προκαλεί.
Διότι η ευαισθητοποίηση διεγείρει συναισθήματα και η πρόκληση ένστικτα…
ΝΙΚΟΣ ΣΙΜΟΣ (φωτογραφία: PIX)
Δημοσιεύουμε κι εδώ το σχόλιο του ΜΑΡΙΟ ΜΙΝΙΤΙ, που άφησε σήμερα σε άλλο post, το οποίο απετέλεσε την τελική αφορμή για να ανοίξει αυτός ο διάλογος.
Ανάλογες απόψεις αναγνωστών και bloger θα βρείτε στα post:
https://www.politismospolitis.org/?p=452
https://www.politismospolitis.org/?p=637
https://www.politismospolitis.org/?p=704
https://www.politismospolitis.org/?p=627
“Το να κάνουμε πάντα θέμα σε κάθε μεγάλη έκθεση που συνήθως περιλαμβάνει εκατοντάδες καλιτέχνες τον εθνικό ύμνο την ελληνική σημαία η τα θρησκευτικά συμβολα κατα πόσο καταπατώνται ή υμνουνται μάλλον ψαχνουμε το ελαχιστο και μας ξεφεύγει η ουσία. Συνήθως τα έργα που στηρίζονταισε τόσο φορτισμένα ιδελογικά σχήματα είναι μάλλον αδύναμα και σίγουρα θα περνούσαν απαρατήρητα αν δεν τα συλλάμβανε η ύποκριτικά εθνικιστική ματιά του καθενός.Μνημείο πρέπει λοιπόν να κάνουν οι μέτριοι καλλιτέχνες στους θιγμένους ακροατές γιατί χωρις αυτούς η λήθη θα ήταν σίγουρη. Ας πάψουμε λοιπόν να κάνουμε τους ντετεκτιβ σε κάθε μεγάλη έκθεση και ας δούμε ποια έργα πείθουν και ποιά όχι. Στο κάτω κάτω ή ίδια η πολιτεία έχει ξεφτυλίσει χιλιάδες φορές τα παραπάνω σχήματα χωρίς όμως να ενοχληθεί κανείς.
ΜΑΡΙΟ ΜΙΝΙΤΤΙ | 30 Αυγούστου 2008 | “
Κι αυτό σωστό, αγαπητέ Μάριο Μινίττι.
Το πραγματικό έργο τέχνης μετά τη δημοσιοποίησή του απογαλακτίζεται και από το δημιουργό του και από το θέμα του. Γίνεται αυθύπαρκτο. Και μόνο του πια, αν μπορεί, προκαλεί θαυμασμό ή απλώς προκαλεί ως έργο.
Συνεπώς ένας πίνακας, που επιδιώκει να προκαλέσει με κάτι συγκεκριμένο που αναπαριστά, γιατί ασχολούμενος ο κόσμος με αυτό το συγκεκριμένο θα ασχοληθεί παρεπιπτόντως και με τον πίνακα, δεν είναι καν έργο τέχνης.
Ένα έργο σπουδαίου καλλιτέχνη δεν είναι απαραίτητα σπουδαίο, ενώ δεν αγοράζω έναν πίνακα που αναπαριστά πχ. πορτοκάλια, επειδή δεν έχω πορτοκάλια στο σπίτι, αλλά για τον τρόπο με τον οποίο τα αναπαριστά.
Άρα ξεκινάμε από το αν ένας πίνακας είναι όντως έργο τέχνης, οπότε ό,τι κι αν αναπαριστά δεν μπορεί να προσβάλλει. Στην αντίθετη περίπτωση, όταν προκαλεί, δεν διαφέρει από κάθε προσβολή οποιουδήποτε άλλου είδους.
Θα μου πείτε: ποιος θα το κρίνει αν είναι όντως έργο τέχνης;
Σίγουρα ο χρόνος.
Μέχρι τότε όμως οι ειδικοί και το κοινό.
Από το τελευταίο προηγείται η γνώμη εκείνων που ασχολούνται με την τέχνη. Όσο δε για αυτό το “κατά την προσωπική μου άποψη είναι έργο τέχνης και έχω το δικαίωμα της γνώμης” εδώ γελάμε! Ας πούμε λοιπόν και στο γιατρό “κατά την προσωπική μου άποψη έχω ψείρες κι όχι αιμορροίδες” κι ας εφαρμόσουμε την κατάλληλη με τη ιερή προσωπική μας άποψη, θεραπεία.
Εννοείται, φυσικά, ότι ο καθένας έχει το δικαίωμα να κρεμάει στο σπίτι του ό,τι του αρέσει, όπως έχει το δικαίωμα να αντιμετωπίζει τις αιμορροίδες του με νέφτι.
Δεν μπορεί όμως να χτυπιέται πως έχει το δικαίωμα να υποχρεώσει και εμάς να κάνουμε το ίδιο, πόσο μάλλον το γιατρό να εφαρμόσει θεραπεία με νέφτι στις αιμορροίδες των ασθενών του.
Στην προκειμενη περίπτωση ο γιατρός είναι το κοινό ή ο ειδικός; Και γιατί πρέπει τα όρια , αν υπάρχουν όρια, να δοθούν απο κάποιον. Ποιός μπορεί να νομιμοποιήσει το κοινό ή τους τεχνοκριτικους ώστε να μπορούν να δώσουν τα υποτιθέμενα όρια ενός έργου τέχνης. Και για ποιά όρια μιλάμε, για τα όρια ώς προς το θέμα , ώς προς τον τρόπο εκτέλεσης ώς προς τα μέσα που θα χρησιμοποιήσει ο καλλιτέχνης;Ειναι λογικό όταν αρχίζουν τετοιες συζητήσεις να νοιώθει κανείς ότι παίζει με όρους όπως λογοκρισία ή ελευθερία γνώμης. Ετσι κανείς άν ποτέ μπορέσει να δώσει τα όρια της καλλιτεχνικής δημιουργίας να καταργήσει ,χωρίς να το θέλει, αριστουργήματα που εντάσονται στις κατηγορίες που δημιούργησε.Θα σας δώσω ένα ιστορικό παράδειγμα. Οταν έγινε η μεταρύθμιση του Λουθύρου η καθολική εκκλησία βλέπωντας ότι με την ελευθερία σκέψης που δημιούργησε η Αναγεννηση στα γράμματα και στις τέχνες η κατάσταση αρχίσε να ξεφεύγει απο τα χέρια της, μη θέλοντας βέβαια να κοιτάξει ουσιαστικά το γιατί έκανε ο Λούθυρος την μεταρύθμιση έκανε την σύνοδο του Τρέντο. Στην σύνοδο αυτή την πλήρωσαν και οι καλλιτέχνες γιάτι εκει θέλησε να δώσει η εκκλησία όρια στην καλλιτεχνική δημιουργία έτσι ώστε οι θρησκευτικές εικόνες να είναι κυρίως διακοσμητικές και οι πρωτοβουλίες των καλλιτεχνών να προσδιορίζονται αυστηρά απο τις γραφές των ιερών κειμένων. Αποτέλεσμα αυτού ήταν ότι η Δευτέρα παρουσία του Μιχαήλ Αγγελου να θεωρείται όχι ένα έργο υψιστης καλλιτεχνικής ουσίας μα να παρομοιάζεται λόγω των γυμνων που περιείχε ώς ρωμαικό λουτρό. Επειδη λοιπόν μέσα στην ιδεολογική σύνχυση που επικρατούσε το έργο δεν μπορούσε να σταθεί καλέστηκε ένα μέτριος καλλιτέχνης να ζωγραφίσει πάνω στο έργο του Μιχαήλ Αγγελου κομμάτια υφάσματος έτσι ώστε κα καλυφθούν τα γεννετικά όργανα των γυμνων που σκανδάλιζαν το τότε κοινό.
Ας αφήσουμε λοιπόν την τέχνη ελεύθερη χωρίς ιδεολογικές γωνίες η κατάλοιπα ιδεολογικής σύνχυσης. Πάντα τα παιχνίδια αυτά ήταν επικίνδυνα. Δεν είμαι κατά του κίνδύνου έτσι ώστε ότιδήποτε μας ενοχλεί να μην το αγγίζουμε μα πιστεύω πως στην τέχνη τα όρια τα δείχνει ο χρόνος και όχι η αποσπασματική ματιά του κοινού, το οποίο μαλιστα συνήθως προσδιορίζεται μέσω της κοινής λογικής, ορος που δεν αγγαλιάζει τοσο στενά την ελεθερία που καλειται να υπηρετήσει η τέχνη.
Αλλώστε η Γκουέρνικα του Πικάσσο για τον Φράνκο δεν ήταν ένα μεγάλο έργο Τέχνης.
Ο γιατρός είναι οι ειδικοί -κι όχι ο ειδικός- και το κοινό- κι όχι ο συγκεκριμένος από το κοινό. Δεν μπορούμε πχ. να πούμε “ο Μόραλης είναι για πέταμα” επειδή για αυτόν έχουν μιλήσει, οριστικά και αμετάκλητα και οι ειδικοί και το κοινό, ίσως δε κι ο χρόνος. Μπορούμε να πούμε όμως “Εμένα ο Μόραλης δεν μου αρέσει”.
Τώρα, όσο για τα όρια και την ελευθερία της τέχνης, να δώσω κι εγώ ένα παράδειγμα κάνοντάς σας μια ερώτηση: “Τι θα κάνατε, αν πχ. ο τάδε ζωγράφος απεικόνιζε σε έργο του ένα πολύ συγγενικό ή ένα πολύ αγαπημένο σας πρόσωπο με πολύ προσβλητικό τρόπο, επειδή έτσι του ήλθε η έμπνευση, όταν θα το αντικρύζατε σε μια γκαλερί;”
Το «κλου» της υπόθεσης είναι ότι ενώ έχω όλο το έννομο δικαίωμα να προσφύγω στη Δικαιοσύνη επειδή θίγεται π.χ. το πρόσωπο του πατέρα μου, αντίθετα θα θεωρηθώ γραφικός εάν προσφύγω στη Δικαιοσύνη επειδή κάποιος «καλλιτέχνης» θελήσει να βγάλει τα κακαίσθητα απωθημένα του π.χ. για τον Σωκράτη ή τον Χριστό…
Πράγματι η Τέχνη δεν έχει όρια, αλλά εντός του πλαισίου της έννοιας της Ελευθερίας. Δηλαδή, όπως λέει και η ίδια η λέξη ο καλλιτέχνης να ελαύνει προ των ορίων! Διότι έτσι και τα περάσει εισέρχεται πιά στους χώρους της ελευθεριότητας, όπου εκεί μπορεί να φάει και καμμιά ντομάτα – και με την άδεια της… Αισθητικής Αστυνομίας!
Κάποτε, όταν ο Κινηματογράφος και το Θέατρο άρχισαν να… γδύνονται, επικρατούσε στους φιλότεχνους ο προβληματισμός: «το γυμνό γίνεται για την Τέχνη, ή το γυμνό υπάρχει για το γυμνό;». Και τώρα θα πρέπει να διερωτώμεθα αν η αισχρότητα μπορεί να προβάλλεται εν ονόματι της Τέχνης! Όπως το ωραίο είναι για όλους ωραίο, έτσι και το άσχημο είναι για όλους άσχημο. Εκτός και αν εξυπηρετείται κάποιος σκοπός, ή βρίσκομαι εκτός θέματος…
Το ωραίο δεν είναι για όλους ωραίο και το άσχημο δεν είναι για όλους άσχημο, αυτό νομίζω μπορεί να το καταλάβει ο καθένας. Σήμερα μπορούμε να βλέπουμε τα έργα των εμπρεσσιονιστών και να τα θεωρούμε πανέμορφα μα στην εποχή τους θεωρήθηκαν μουντζούρες, ακόμη και ο ορισμός εμπρεσσιονισμός ήταν ένα ειρωνικό σχόλιο ενός δημοσιογράφου. Οχι το ωραίο είναι πάντα θέμα προσωπικού ιστορικού η ακόμα και γεωγραφικού γούστου ή πάραγοντα. Ακολούθως και το άσχημο.Πόσες φορές έχουμε θαυμάσει τα τερατόμορφα εξωτερικά γλυπτά των γότθικων ναών ή ακόμα και τα τέρατα του Ιερώνυμου Μπός; Ενας απο τους λόγους λοιπόν της μη υποβολής οριών στην τέχνη είναι και αυτός.
Οσο για το παράδειγμα του κυρίου Βίτσου. Ναι σίγουρα θα με ενοχλούσε αν χωρίς λόγω επιτίθετω ένας καλλιτέχνης σε αγαπημένο μου πρόσωπο, αλλά αυτή θα ήταν η πρώτη ματιά του έργου.Αν το έργο μετα καλλιτεχνικά με έπειθε θα μπορούσα να το δεχτώ.Αλλωστε αν η επίθεση του καλλιτέχνη δεν είχε ουσία σίγουρα ουσία δεν θα είχε και το έργο. Υπάρχει άλλωστε πρόσφατο παράδειγμα που καλλιτέχνης επιτέθηκε μέσω έργου του άδικα σε τεχνοκριτικό και μάλλον έγινε ρεζίλι ο καλλιτέχνης, λόγω του άδυναμου του έργου και γενικότερα του ηλιθίου τρόπου του. Δεν σκέφτηκε όμως κανείς να φωνάξει ούτε την αστυνομία ούτε να σκίσει το έργο όπως είχε κάνει μία κυρία όταν σοκαρίστηκε με φωτογραφίες καλλιτέχνη στο outlook.
Με βάση τα όσα υποστηρίζετε, κάλλιστα μπορεί να ειπωθεί ότι η κυρία που έσκισε εκείνες τις φωτογραφίες, το έκανε προς τιμήν της Τέχνης. Έκανε Τέχνη! Ο ένας βρίζει, ο άλλος σκίζει!
Τελικά, επειδή Τέχνη χωρίς ευ+μορφία (ομορφιά) δεν νοείται, ίσως κάποιοι θα πρέπει να απαντούν καταλλήλως σε κάποια “βλήματα” και “ψώνια” που έχουν το βίτσιο να προκαλούν. Και ας μην εμπλέκετε την περίπτωση του του ιμπρεσιονισμού με τις… “μουτσούρες”. Η εν λόγω τεχνοτροπία προκάλεσε διότι σήκωσε το ανάστημά της στον δήθεν ρεαλισμό και με μία μουντζούρα ιχνογράφησε την εποχή και τα προβλήματά της. Ναι, ο ιμπρεσιονισμός προκάλεσε, αλλά δεν έκρυβε χαμηλά ένστικτα, ούτε επιζητούσε… γιαούρτωμα! Ας μην μπερδεύουμε την Τέχνη, με το κάθε υποπροϊόν που προσβάλει την ανθρώπινη φύση ή ττουλάχιστον την νοημοσύνη.
Οχι κύριε η κυρία δεν έκανε τέχνη και δεν είχε άλλωστε κανεναν σκοπο να κάνει τέχνη. Ηθελε να πάρει το αίμα της πίσω. Δεν ανεχόταν άλλο να βλέπει πράγματα που δεν μπορούσε να καταλάβει. Οταν βλέπουμε τα εικαστικά δρώμενα στηριζόμενοι μονο στον αμβλιστηριοειδή μας καλύτερα να σιωπούμε διότι δεν μπορούμε να κάνουμε και κάτι άλλο εκτος σπασμωδικών κινήσεων ή σπασμωδικών σκέψεων. Το μότο η τέχνη εξιψώνει δεν σημαίνει ότι η τέχνη μέσω μόνο της ομορφιάς ή της καλής σύνθεσης ή της αψόγου απομίμησης διασκεδάζει τον θεατή. Η τέχνη είναι φιλοσοφία βαθιά και όταν βλέπουμε ένα έργο ακόμα και όταν μας ενοχλεί πρέπει να προσπαθήσουμε να το γνωρίσουμε σε βάθος . Δεν είναι ανάγκη να το παραδεχθούμε ή να το κατανοήσουμε μπορούμε απλώς να το προσπεράσουμε άλλα να το καταστρέψουμε ή να το ειρωνευτούμε κύριε ;
Οσο για τους ιμπρεσιονιστες πιστέψτε με ότι αντιμετώπισαν διασηρμους χειρότερους απο ότι ο καλλιτέχνης του οutlook.Οταν ο Ντεγκα εμφάνισε για πρώτη γορά την γλυπτή χορεύτρια του το κοινό γελαγε και την παρομοίασε με μαιμου. Αλλα δεν θα ήθελα να συνεχίσω με άλλα παραδειγματα.
Αλλωστε ποτέ δεν μπόρεσα να καταλάβω την σιγουριά της γνώμης πολλών. Θα μπορουσα μάλιστα και να θαυμάσω την ιδιότητα αυτή.
@ΜΑΡΙΟ ΜΙΝΙΤΤΙ:Σχετικά με το σχόλιό σας στο δικό μου παράδεγμα.
Λέτε:”Οσο για το παράδειγμα του κυρίου Βίτσου. Ναι σίγουρα θα με ενοχλούσε αν χωρίς λόγω επιτίθετο ένας καλλιτέχνης σε αγαπημένο μου πρόσωπο, αλλά αυτή θα ήταν η πρώτη ματιά του έργου.Αν το έργο μετα καλλιτεχνικά με έπειθε θα μπορούσα να το δεχτώ.Αλλωστε αν η επίθεση του καλλιτέχνη δεν είχε ουσία σίγουρα ουσία δεν θα είχε και το έργο“.
Θα μου απαντήσετε, αν θέλετε, σε κάποιες ακόμη ερωτήσεις μου:
1.Αν ο καλλιτέχνης μέσω του έργου του δεν επιτίθετο χωρίς λόγο στο αγαπημένο σας πρόσωπο, αλλά είχε λόγο, θα σας ενοχλούσε επίσης;
2.Αν το έργο του καλλιτέχνη δεν σας έπειθε καλλιτεχνικά ως έργο πάλι θα δεχόσαστε την επίθεση επειδή προέρχεται από κάποιον που δηλώνει καλλιτέχνης και δείχνει κάτι που το δηλώνει ως έργο τέχνης;
Κι αν δε έπειθαν εμένα, ούτε ο καλλιτέχνης, ούτε ο έργο τέχνης και παράλληλα, δεν μου αρέσει να βρίζουν τον πατέρα σας πχ., επειδή τυχαίνει να είναι φίλος μου, ή επειδή δεν μου αρέσει να βρίζουν τον πατέρα κανενός,και αντιδρούσα, θεωρείτε πως δεν θα ήξερα να προσεγγίσω την Τέχνη;
Νομίζω κύριε Βίτσο ότι θα σας κατηγορήσω ως σοφιστή πραγμα που μάλλον θα ήταν, για εσάς, κοπλιμέντο.
Και οι τρείς ερωτήσεις σας επικεντρώνονται ώς προς το θέμα΄και όχι την ουσία του έργου. Αυτά τα δύο πράγματα δεν ακολουθούν όύτε είναι πάντα το ένα αρμονικά δεμένα με το άλλο. Αλλά ας πιάσουμε καταρχάς τις ερωτήσεις σας.
Οντως δεν θα ήταν ευχαριστο να μου συμβεί τίποτα απο όσα περιγράφεται στις δύο πρώτες ερωτήσεις σας και σας ευχαριστώ εκ των προτέρων για την υπεράσπιση σας προς
τον πατέρα μου.
Βεβαια δεν θα σας κατηγορούσα ότι δεν μπορείται να προσεγγισεται την τέχνη αλλά θα σας κατηγορούσα πως δεν εμβαθύνεται στην τέχνη.
Πολλές φορές το θέμα μπερδεύει ή κιόλας επιβάλλεται άσχημα σε ένα έργο τέχνης. Δεν μπορούμε να βλέπουμε επιφανειακά τα έργα χώρις να θέλουμε να φτάσουμε στην ουσία τους αν αυτή βέβαια υπάρχει.
Η όλη μου άποψη δεν θέλω να θεωρηθεί ότι υποστηρίζει τα διάφορα τσίτια που κυκλοφορούν στην παγκόσμια αγορά όταν σίγουρα ο χρόνος τους επιφυλάσσει το χάος. Απλά υποστηρίζω ότι ακραίες και επιφανειακές ενέργειες δεν βοηθούν την καλή τέχνη. Ο λαός λέει μαζι με ξερα καιγονται και τα χλωρά. Αυτή την καύση των χλορών θέλω να εμποδίσω. Μεγάλες εκθέσεις έπιασαν πάτο όταν διαφορές χριστιανίζουσες φοβούμενες ότι θα χαθούν τα ιερα και τα όσια της πατρίδας μας κατηγορουσαν εργά διαστάσεων 20Χ30 εκατοστών που ισως και να προκαλούσαν μα οχι περισσότερο απο την ίδια την εκκλησία που θαύμαζαν και φανατικά πίστευαν . Μετα μπαίνουν στον χορό και οι ηλίθιοι πολίτικοι της χώρας μας και φοβούμενοι ότι θα χάσουν τους χριστιανικούς τους ψήφους κατεβάζουν το μίκρο αυτό εργάκι. Το κατέβασμα του μικρού αυτού έργου δημιουργεί μια τεράστια απαξιωτική κίνηση για την όλη έκθεση με αποτέλεσμα το κοινό που συνήθως άγεται και φέρεται να φοβάται να πατήσει καν στην είσοδο της έκεθσης. Οπως καταλαβαίνεται σας περιέγραψα μια καύση των χλορών.
Γι΄αυτό πρέπει να είμαστε προσεκτικοί και να μην δημιουργούμαι οπερατικές καταστάσεις ιδιαίτερα στην Ελλάδα που οι θεσμοί των πολιτιστικών είναι ανύπαρκτοι. Στο εξωτερικό όσο καινα χτυπιόταν ο πάππας ή ο οιοσδήποτε καρδινάλιος κάνενας υπουργος πολιτισμού δεν θα κατέβαζε ποτέ έργο απο έκθεση, εδώ όμως έγινε.
Αγαπητέ μου κύριε MINITI με την απόσταση που χωρίζουν αυτά που γράφω από τη Φιλοσοφία, για ό,τι είδος φιλόσοφου κι αν με κατηγορήσετε κέρδος μου είναι! Μιας όμως και κάνετε τον κόπο, και έχετε την καλωσύνη να με πείτε φιλόσοφο αντί για κάτι χειρότερο, αντί να με πείτε Σοφιστή, δεν με λέτε καλύτερα μαθητή του Σωκράτη, που έχει υιοθετήσει την μαιευτική μέθοδο του διδασκάλου του;
Το θέμα μας είναι “Υπάρχουν όρια στην Τέχνη”; Και η προσπάθειά μου είναι να καθορίσουμε πριν τι σημαίνει εδώ όριο και μετά αν υπάρχει ή μάλλον αν είναι σωστό να υπάρχει.
Διαφορετικά θα αρχίσουμε και οι δύο -καθώς επίσης και όλοι όσοι μπαίνουν στην κουβέντα- να λέμε γενικά πράγματα και στο τέλος θα φύγουμε έτσι όπως ήλθαμε.
Στο κάτω-κάτω εγώ δεν σας είπα ακόμη την άποψή μου. Αν κατά την γνώμη μου δηλαδή, υπάρχουν ή όχι όρια στην Τέχνη!
Όσο για τα παραδείγματα αυτή είναι προσφιλής μέθοδος και των δύο μας. Μόνο που εσείς λέτε παραδείγματα πραγματικά κι εγώ φανταστικά, τα οποία όμως μπορεί και να έχουν συμβεί ή να συμβούν. Κανείς όμως από τους δύο μας δεν προχωρεί σε αξιολόγησή τους. Δηλαδή θα μπορούσα κι εγώ να σας αναφέρω άλλα τόσα πραγματικά παραδείγματα, περί του αντιθέτου των όσων υποστηρίζετε.
Εγώ δεν θεωρώ θεμιτό να θεσμοθετήσουμε μιαν γενική απαγόρευση των απαγορεύσεων σε ό,τι αφορά την καλλιτεχνική δημιουργία μόνο και μόνο για να σωθούν κάποια “χλωρά” ανάμεσα στα πολλά “ξερά”. Θεμιτό για μένα είναι η ξεκάθαρη τοποθέτηση μιας κοινωνίας που ξέρει και μπορεί να ξεχωρίζει από την αρχή τι είναι ξερό και τι είναι χλωρό. Και που δεν έχει ταμπού να θέτει περιορισμούς στην κυριαρχία των ξερών, η οποία, πάντοτε γίνεται σε βάρος των χλωρών.
Γιατί πχ. δεν θα σας άρεσε καθόλου, φαντάζομαι πάλι, αν γινόταν αύριο hit ένα cd -για να μην περιοριζόμαστε μόνο στα εικαστικά- με ένα τραγούδι θαυμάσιας μουσικής και ένα στίχο που θα σας έβριζε. Και να έφτανε αυτό να το τραγουδάει όλος ο ντουνιάς, και να το ακούτε όπου βρεθείτε κι όπου σταθείτε. Θα μπορούσατε κι εκεί να αρθείτε πάνω από τις περιστάσεις χάριν της Τέχνης και των αρχών σας περί της πλήρους ελευθερίας της καλλιτεχνικής έκφρασης;
Γιατί μόνο η Τέχνη να έχει το δικαίωμα να κάνει ό,τι θέλει προκειμένου να προχωρήσει και όχι και η Επιστήμη;
Γιατί να μην μπορεί χάριν της προόδου της Επιστήμης ο κάθε γιατρός που θεωρεί πως είναι ικανός έτσι να προωθεί την Επιστήμη να κάνει πειράματα εις βάρος όποιου ασθενή νομίσει, θέλει δε θέλει ο ασθενής, όπως έκαναν οι Ναζί γιατροί;
Αν υπάρχει η ιδεατή κοινωνία που περιγράφεται κ. Βίτσο θα ήθελα πολύ να μου πείτε που βρίσκεται για να χαρώ την ύπαρξη της ή ακόμα και να μετακομίσω σε αυτή. Ποτέ στην ιστορία της ανθρωπότητας ακόμα και σε πιό εξελιγμένες κοινωνίες απο αυτές που ζούμε το διαφορετικό ή ακόμα και η πρόκληση προκαλούσε φόβο ή ακόμα και περιφρόνηση. Ειναι ουσιώδες χαρακτηριστικό του απαίδευτου ανθρωπου να διακομωδεί πράγματα που δεν καταλαβαίνει. Εκει λοιπόν έρχεται και η περιόνημη πια οριοθέτηση της τέχνης. Ετσι η τέχνη ταυτίζεται με την τρέχουσα ηθική την κοινή λογική και γενικότερα με όλους τους κανόνες που διεπούν τον γνωστό μέσον όρο. Αν λοιπόν δημιουργηθούν ,μέσα απο τους ανθρώπους που γνωρίζουμε και όχι απο τις ιδεατές κοινωνίες που περιγράφεται, όρια η ίδια η τέχνη δεν θα αρχίσει να πεθαίνει;
Οσο για το παράδεγμα σας με τραγουδι νομίζω ότι πρέπει να σας διευκρινίσω κάτι. Αν ο στιχουργός αποφασίσει ότι η ζωή μου έχει το παραμικρό ενδιαφέρον ώστε να την κοροιδέψει τότε πιστεύω ότι μιλάμε για έναν ανόητο στιχουργό, σιγουρα λοιπόν θα ενοχληθώ μα θα κρίνω κίολας ότι οι στίχοι της υπέροχης μουσικής είναι εξαιρετικά φθηνοί όποτε το έργο τέχνης σίγουρα έχει πρόβλημα. Δεν θα μπορούσε ποτέ η Τραβιάτα να είχε ως Λιμπρέτο τους διαλόγους των ελληνικών ταινιών που πρωταγωνιστούσε η Μάρθα Βούρτση.
Το ότι διακωμωδεί κάποιος κάτι που δεν καταλαβαίνει, δεν σημαίνει ότι είναι απαίδευτος -διότι έτσι δημιουργούμε, φασιστικώ τω τρόπω τέχνη μόνο για τους ειδικούς. Και βεβαίως επειδή δεν το καταλαβαίνει δεν σημαίνει ότι, κατ’ αντιδιαστολή είναι τέχνη αυτό που δεν καταλαβαίνει. Η κοινή λογική δεν συνιστά μέσο όρο, πολύ περισσότερο διότι, δυστυχώς, έχουμε πλείστα παραδειγματα που δεν είναι κοινή. Μακάρι νάταν. Την τρέχουσα ηθική δεν την προσδιορίζουν υποκειμενικοί κανόνες, αλλά αυτό που δέχεται στ συντριπτική της πλειοψηφία μία κοινωνία. Αυτό που είναι ανήθικο στη δυτική λ.χ. κοινωνία μπορεί να είναι ηθικό στους αβοριγίνους. Μόνο που δεν ζούμε στα βάθη της Αυστραλίας. Επιπλέον η τέχνη δεν έχει πεθάνει, όχι διότι έχει υπερβεί τα όρια της έννοιας της αλλά διότι έχει κυριαρχήσει μία κοινή συνισταμένη αισθητικής
Ο κ. Μάριο Μινίττι, όπως φαίνεται και από το όνομά του και από τα ορθογραφικά και συντακτικά του λάθη, μάλλον δεν έχει την ελληνική ως μητρική του γλώσσα, παρότι την μιλάει πολύ καλά.
Είναι όμως πολλές φορές δύσκολο να τον παρακολουθήσει κανείς πιο πολύ με τα -αι και τα -ε των τρίτων προσώπων στα ρήματα.
Πιστεύεται ότι η τρέχουσα ηθική ειναι και σωστή; Κατι το οποίο δέχεται η συντριπτική πλειοψηφία του κοινού είναι και σωστο; Μπορώ να σας δώσω αρκετα παραδείγματα για το αντίθετο και σιγουρα θα συμφωνήσεται. Οι κανόνες και τα όρια στο καλλιτεχνικό γεγονός δεν είναι κάτι σαν δια βοής πλειοψηφική ψηφοφορία σε συνέδριο κόματος αλλα δίνονται ,ως προς την ουσιαστική ένοια του έργου τέχνης, μέσα απο αίωνων ιστορία. Και όταν λέω ως προς την ουσιαστική ένοια του έργου τέχνης αναφέρομαι σε μία ένοια δοσμένη μέσα απο ιστορικά σχήματα και ιδεολογίες αιώνων. Λέγοντας ότι η τέχνη δεν πέθανε λόγω του ότι κυριαρχησε μέσα απο μια κοινή συνισταμενη αισθητικής είναι κατι το τόσο αυθαίρετο όσο και σχεδόν επικινδυνο να ειπωθεί λόγω της απλοικότητας του. Νομίζω ότι κανείς δημιούργώντας τόσο αυθαίρετους νεολογισμούς αδικεί και τον εαυτό του και την τέχνη.
Εξηγώ λοιπόν ότι η τέχνη δεν πέθανε γιατί χωρίς αυτήν απλά δεν θα άφηνε τίποτα πίσω του κανένας πολιτισμός,ουτε θα μπορούσε επίσης να λειτουργήσει κανένας πολιτισμός σε βάθος . Ιστορικά λοιπόν η τέχνη δεν εξυπηρέτησε την ιστορία μα περπάτησε μαζι της και πολλές φορές την βοήθησε ουσιαστικά. Ετσι λοιπόν η τέχνη δεν είναι απλά ενα προιόν αισθητικής ένα ομορφο αντικείμενο που μας διασκεδάζει και γενικότερα μας τέρπει μα η αληθινή ουσία της ίδιας μας της ύπαρξης.
Πως λοιπόν μπορούν να δωθούν όρια στην ουσία την ανθρώπινης ύπαρξης, δεν νομίζεται ότι είναι μάλλον καταστροφικό;
Οσο για τον ελευθερο πολίτη ας κοιτάξει τον διάλογο, όταν θελήσουμε να έχουμε έναν επιμελητή κειμένων θα τον προτιμήσουμε…..
@ ΜΑΡΙΟ ΜΙΝΙΤΙ: Φαίνεται πως μπορεί να μην θεωρείτε πως υπάρχουν όρια στην Τέχνη, είστε βέβαιος όμως πως υπάρχουν όρια στο χιούμορ.
Όμως εγώ, καθότι επτανήσιος, είμαι μαθημένος όχι μόνο να μην οριοθετώ το αστείο, αλλά να το αξιοποιώ σε κάθε περίσταση, ακόμη και στις πιο θλιβερές. Για μας εκεί είναι αδιανόητο να φορέσουμε τη σοβαρή στολή μας και να πούμε “τώρα μιλάμε για θεωρία της Τέχνης, τέρμα η πλάκα και τα κεφάλια μέσα”. Όλες οι συζητήσεις είναι σοβαρές κι όλες αστείες, η παρουσία του χιούμορ τις καθιστά ακόμη πιο σοβαρές από ό,τι είναι, ο δε εξορκισμός του ακόμη πιο αστείες.
Εγώ δεν σας ζητώ να μου πείτε τι θα κάνατε όταν το έργο είναι έργο Τέχνης, αλλά κι όταν δε είναι. Ακόμη δηλαδή κι αν η ενασχόληση του στιχουργού μαζί σας ήταν χωρίς ενδιαφέρον -πράγμα που δεν το νομίζω- ακόμα κι αν οι στίχοι του ήταν εξαιρετικά φτηνοί- πράγμα που δεν θα το εμπόδιζε να γίνει hit, τουναντίον- τι θα κάνατε για το ότι σας πρόσβαλε;
Επειδή και η σημαία η παραφθαρμένη στο post που σχολιάσατε, δεν αποτελεί ντε και καλά ένα πολύτιμο έργο τέχνης. Κι όμως διεκδικείτε για τον δημιουργό της το δικαίωμα να την κατασκευάζει και να τη εκθέτει.
Δεν ψάχνω για την ιδανική κοινωνία, όπως λέτε. Αντίθετα είμαι σίγουρος πως η κοινωνία των ανθρώπων ουδέποτε θα είναι ιδανική. Είμαι όμως επίσης σίγουρος πως, άπαξ και γεννηθήκαμε σε αυτήν, είμαστε εκ των πραγμάτων αναγκασμένοι να συμβιώσουμε. Και για αυτό θα πρέπει να υπάρξουν κώδικες που να λαμβάνουν υπόψιν τις πεποιθήσεις, την ηθική, τα ταμπού, τις μορφωτικές ελλείψεις του καθενός. Υπάρχει κανείς που να μην έχει κάτι από αυτά άλλωστε;
Λέω λοιπόν, ότι από τον αναγκαίο και ικανό αυτόν κανόνα δεν θα πρέπει να εξαιρείται η Τέχνη, πόσο μάλλον η τέχνη. Όπως δεν εξαιρείται πχ. η Λογοτεχνία, τα δημοσιεύματα της οποίας υπόκεινται στα περί Τύπου κλπ. Η Λογοτεχνία δεν είναι Τέχνη;
Πόσο μάλλον όταν οι κοινωνίες μας όσο πάνε και ανοίγουν με την διαβόητη Παγκοσμιοποίηση, οπότε τα ταμπού και οι προκαταλήψεις πολλαπλασιάζονται και αυξάνουν την ποικιλία τους.
Αν λοιπόν, με τόσους μωαμεθανούς που έχουμε τώρα στην Ελλάδα, ζωγραφίσει κάποιος ζωγράφος με τρόπο προσβλητικό τον Μωάμεθ τους και μπει στην γκαλερί στα εγκαίνια ένας από αυτούς και πάρει το κεφάλι του ζωγράφου με ένα γιαταγάνι, σε τι βαθμό θα μπορέσετε να κατακρίνετε τον θύτη και σε τι το θύμα για αυτό το τραγικό συμβάν;
Δεν αναφέρομαι λοιπόν σε μια ιδανική κοινωνία, αλλά σε μια η οποία ολοένα θα αυξάνει τις ανοχές της απέναντι στις υπερβάσεις της Τέχνης, ολοένα θα μπορεί να τις κατανοεί περισσότερο ως αναγκαίες για την καλλιτεχνική πρόοδο. Κι αυτό θα επιτυγχάνεται όσο βελτιώνεται ολοένα η Παιδεία, καλλιτεχνική κι μη, οπουδήποτε κι αν παρέχεται.
Κι αυτή θεωρώ εγώ ως διεκόλυνση της Τέχνης να απελευθερωθεί. Όχι τα λαύρα κηρύγματα για ιδεατές καταστάσεις, που στην πρώτη υλοποίησή τους θα προσκρούσουν σε τείχη αντιδράσεων.
Επειδή τα προβλήματα γίνονται κατανοητά, όχι στη θεωρία τους, αλλά στην ρεαλιστική απεικόνισή τους στην πράξη, έστω και με τη συνδρομή του χιούμορ, που στην περίπτωση αυτή η παρουσία του δεν μπορεί να θεωρηθεί διακωμώδηση.
Κύριε Βίτσο συμφωνώ απολύτως και σας ευχαριστώ για τον χρόνο σας.
Εσεις όμως ξέρετε καλύτερα πόσα λογοτεχνικά αριστουργήματα καταδικάστηκαν απο τον νόμο που αναφέρετε. Ο νόμος λοιπόν δημιουργήθηκε για να κάνει καλύτερη την λογοτεχνία ή για να εξυπηρετήσει τα κοινωνικά δεδομένα της εκάστοτε εποχής; Και αν ισχύει το δεύτερο, πιστεύετε ότι με την βελτίωση της παιδείας η ανοχή του κοινού θα καταργήσει την ισχύ αυτού του νόμου ήμήπως η κάθε κοινωνία θέλει να διαμορφώνει πλαίσια για τους πολίτες της τα οποία εξυπηρετούνται απο τα όρια που θέτουν οι νομοθέτες για το καλλιτεχνικό γεγονός;
Συμφωνώ κι εγώ ότι ο νόμος γίνεται για να εξυπηρετήσει “τα κοινωνικά δεδομένα της εκάστοτε εποχής”. Όχι μόνο οι νόμοι που ρυθμίζουν τον Τύπο, αλλά και κάθε νόμος.
Για ποιά άλλη αιτία θα μπορούσε να γίνει όμως; Αυτή είναι η αποστολή του. Και για ποιά άλλη εποχή; Αν ρύθμιζε καταστάσεις άλλης εποχής ή με λογική άλλης εποχής από εκείνη για την οποία θεσπίστηκε θα ήταν αναχρονιστικός.
Αν ρύθμιζε καταστάσεις μελλοντικής εποχής, έπρεπε να θεσμοθετηθεί από …καφετζού, ικανή μάλιστα να την προβλέψει. Και στη μια και στην άλλη περίπτωση ο νόμος θα ήταν άχρηστος.
Μπορεί όμως να αλλάξει ο νόμος κατά τις αλλαγές της κοινωνίας. Κι αυτό γίνεται πάντα. Μόνο που για να αλλάξει πρέπει κάποιος να το πει. Πολλές φορές κάποιος να το διεκδικήσει. Γιατί οι νόμοι, οι κοινωνικοί θεσμοί, τις πιο πολλές φορές δεν αλλάζουν ειρηνικά.
Εγώ λοιπόν δεν αμφισβητώ το δικαίωμα του καλλιτέχνη -και κάθε ανθρώπου- να διεκδικήσει την αλλαγή νόμων, αλλά αυτό αποτελεί μιαν επανάσταση. Κι ως τέτοια έχει κόστος για τον επαναστάτη.
Δεν μπορείς όμως παράλληλα να έχεις κι έναν νόμο που να καλύπτει τον επαναστάτη στο να κάνει επανάσταση, γιατί τότε κάθε άλλο παρά επανάσταση θα έκανε. Τότε είναι που δεν θα άλλαζε τίποτα. Πόσο μάλλον που εδώ λέμε να καλύπτει μονομερώς τους εικαστικούς καλλιτέχνες και όχι πχ. τους λογοτέχνες ή τους μουσικούς κλπ.
Ας κάνει λοιπόν ο καλλιτέχνης την όποια επανάσταση θέλει, είναι μέσα στη δουλειά του αυτό.
Ας δεχθεί όμως και τις αντιδράσεις σε αυτήν του την επανάσταση και το δικαίωμα των άλλων να τις έχουν. Ας μην μυξοκλαίει για περιορισμούς στην καλλιτεχνική αποστολή του.
Και η κοινωνική διαδικασία θα έχει τον τελυταίο λόγο για το πότε και ποια από αυτές τις επαναστατικές προτάσεις θα γίνει νόμος, δηλαδή καθεστώς-για να ανατραπεί κι αυτό μετά λίγο καιρό από κάποιον άλλον- και ποια θα περάσει σαν να μην έγινε ποτέ. Όπως επίσης θα μετρήσει και τα …θύματα του όλου εγχειρήματος.
@Κον Μινίττι: Τι κοινόν κυνί και βαλανίω, που έλεγαν και οι αρχαίοι, εννοώντας ποια σχέση μπορει να έχει ο σκύλος με τα αποχωρητήρια. Τι σημαίνει η ουσία της ύπαρξής μας; Και ότι τέχνη δεν είναι αυτό που μας τέρπει; Πέραν ότι τα περί ουσίας της ύπαρξης είναι πολύ νεφελώδη- οπότε αφείστε να ανακαλύψει την ουσία της ύπαρξής μας είτε η βιολογία είτε η μεταφυσική- αλλοίμονο αν η τέχνη θα πρέπει να ταυτίζεται και με το αισθητικά άσχημο επειδή κάποιος θα μπορούσε, αυθαίρετα να πει ότι προσεγγίζει η τέχνη αυτή την ουσία της ύπαρξής μας!! Δεν αντιδικώ, απλώς προσπαθώ να καταλάβω ακαταλαβίστικες θεωρίες οι οποίες πάντοτε συνεκάλυπταν την προβολή αυθεντικών επιχειρημάτων
@ΜΑΡΙΟ ΜΙΝΙΤΤΙ:Πάντως το τρίτο ενικό γράφεται με -αι και το πρώτο πληθυντικό πρέπει να το γράφετε με -ε.
Kύριε Βίτσο συμφωνώ με τα γραφόμενά σας με μία μικρή διαφορά. Αναφέρεστε για τους καλλιτέχνες ως να είναι άνθρωποι διατεθημένοι να σταθούν με αρετή και τόλμη πράγμα που δεν συμβάινει ιδιαίτερα στην Ελλάδα. Δυστυχώς στην Ελλάδα η πάλη που έχει αρχίσει σχεδόν απο την εποχή της Αναγέννησησς στην Δύση για το αν ο καλλιτέχνης είναι χειρώνακτας ή πνευματικός άνθρωπος ούτε κάν έχει κατανοηθεί μέσα στην ελληνική καλλιτεχνική πραγματικότητα. Στην Ελλάδα ο καλλιτέχνης δεν εκλαμβάνεται ώς άνθρωπος κύρους που μέσα απο την προσωπική του αναζήτηση κατανοώντας την πνευματική και ιστορική πραγματικότητα του κόσμου, δημιουργεί αλλά είναι κάποιος που λόγω επιδεξιότητας και ίσως και επιφοίτησης δεν δημιουργεί αλλά φτιάχνει έργα που αρέσουν ή απλά διασκεδάζουν. Ο έλληνας καλλιτέχνης λοιπόν ο οποίος ουσιαστικά δεν γνωρίζει ιστορία, φιλοσοφία, ακόμα και ιστορία της τέχνης, πράγμα που για πολλά χρόνια ακουγόταν ότι δεν χρειάζεται, δεν νοιώθει καν ο ίδιος πνευματικός άνθρωπος. Δίνει συνηθως εντύπωση αμαθη , εξυπνάκια με ιδιαίτερη πληροφόρηση των παγκοσμίων καλλιτεχνικών πεπραγμένων(λόγω του internet) χωρίς όμως και την ανάλογη κριτική ικανότητα, Που να την βρεί άλλωστε;
Είναι φυσικό λοιπόν κυριε Βίτσο να κλαψουρίζει, όπως περιγράφετε, άλλωστε τι ανάστημα έχει να ορθώσει;Ποια παιδεία είναι αυτή που του δίνεται απο την πολιτεία για να μπορέσει να σταθεί ισάξιος μέσα στην παγκόσμια κοινότητα; Ποια βοήθεια έχει ο καλλιτέχνης απο ένα υπουργείο πολιτισμού που αδιαφορεί για ότι συμβαίνει σήμερα στην Ελλάδα; Η μόνη λύση είναι είναι λοιπόν να ταμπουρώνεται πίσω απο την υποτιθέμενη ελευθερία της έκφρασης και να προσπαθεί να σοκάρει λέγοντας έτσι ότι απλώς υπάρχει. Δεν μπορώ να κρίνω το αν το εκάστοτε έργο που σοκάρει τον τιμά ή όχι μα με να θυμόμαστε μεσω κάποιων ορίων που νομίζουμε ότι ίσως πρέπει να υπάρχουν στην τεχνη μια παράταξη ανθρώπων τόσο περιφρονημένων είναι τουλάχιστον υποκρισία.
Κύριε Δανέζη νομίζω ότι ο άνθρωπος έχει και την σκοτεινή του πλευρά. Γνωρίζετε πόσα αριστουργήματα στην ιστορία της τέχνης ταυτίστηκαν με την σκοτείνη πλευρά του ανθρώπου; Δεν θα ήθελα να τα απαριθμήσω απλά θα σας δώσω ένα παράδειγμα που όλοι το έχουμε δεί. Τα βυζαντινά φρέσκο που έχουν σαν αναφορά την κόλαση, πολλές φορές, δεν μας καθηλώνουν; Είναι τυχαίο αυτό;Ειναι τόσο δύσκολο να καταλάβετε ότι η ουσία του ανθρώπου είναι το συναίσθημα; Γιατι για εσας είναι κάτι το τόσο ακαταλαβίστικό. Μήπως βλέπετε τα έργα τελείως εγκεφαλικά;
Συνεπώς, κ. Μάριο Μινίττι, συμφωνούμε πως ο καλλιτέχνης πρέπει πρώτα να φροντίσει για τη δική του παιδεία, καλλιτεχνική και μη, και μετά να αρχίσει να καταφέρεται εναντίον δικαίων και αδίκων, πράγμα που αποτελεί διακαίωμα του. Για το δικό του το καλό κυρίως, για να μη γελοιοποιηθεί.
Και το υπόβαθρο αυτό σε γνώσεις και παιδεία θα εξασφαλίσει και σε εκείνον και στην κοινωνία, ότι αφενός δεν θα νομίζει ότι ανακάλυψε την πυρίτιδα επαναλαμβάνοντας ως πρωτότυπα πράγματα που έχουν ειπωθεί πριν πολύ καιρό από άλλους -τις πιο πολλές φορές καλύτερα από ό,τι από τον ίδιο- αφετέρου θα έχουν οι αμφισβητήσεις του και οι αιτιάσεις του περάσει πρώτα από τον έλεγχο του πεπαιδευμένου εαυτού του.
Τότε θα μπορεί να καταλάβει πως το να ζωγραφίσει την ελληνική σημαία με ένα μισοφέγγαρο στη μέση ή την Παναγία έτσι ή αλλιώς και τον Πρόεδρο της Δημοκρατίας κρεμασμένο ανάποδα, δεν αποτελεί παρά μια βλακεία και μισή, η οποία, ουσιαστικά τίποτα δεν ανατρέπει. Αν έχει τα κότσια, ας κάνει ανατροπές καλλιτεχνικές. Όπως έκαναν οι πρώτοι των μεγάλων καλλιτεχνικών κινημάτων. Διαφορετικά ας σιωπήσει και ας πάψει τους λεονταρισμούς.
Επειδή και μια μύγα έχει το δικαίωμα να μας μπει στο ρουθούνι, αλλά αυτό δεν σημαίνει πως κι εμείς δεν έχουμε το δικαίωμα να φτερνιστούμε για να την στείλουμε από εκεί που ήλθε.