Πολλές πτυχές κρύβονται στην Ιστορία των ριζοσπαστών. Το υλικό είναι τεράστιο. Οι αγωνιστές, όπως ο Ηλίας Ζερβός Ιακωβάτος και ο Ιωσήφ Μομφερράτος πάντα συγκινούν. Πώς να διαβάσεις ένα βιβλίο ιστορίας, 380 σχεδόν σελίδων, και να μη χαθείς σε ένα πλήθος γνώσεων και πληροφοριών; Πώς είναι δυνατόν μετά τη μελέτη να μη νιώθεις μια πνευματική κόπωση και κάποια μικρή τουλάχιστον σύγχυση;
Και όμως, το βιβλίο Επτανησιακός ριζοσπαστισμός 1848 1865 της Αγγελικής Γιαννάτου, ερευνήτριας στον τομέα της Πολιτικής Επιστήμης και Κοινωνικής Θεωρίας, νιώθεις ότι σου ανοίγει επιστημονικούς δρόμους με όρους εύληπτους, καθώς σε διαφωτίζει πλατιά με έναν τρόπο μοναδικό. Η ατμόσφαιρα του ριζοσπαστισμού, παρόλο που χαράσσεται με ιστορικά δεδομένα, αποκαλύπτεται τεχνηέντως μέσα από ποικίλες μικροϊστορίες.
Η συγγραφέας γράφει μια εμπεριστατωμένη και πολύ ενδιαφέρουσα ιστορία των ιδεών. Ο ριζοσπαστισμός έχει έντονο κοινωνικό υπόβαθρο, διαπνέεται από επαναστατική διάθεση και οι ρίζες του έχουν αφετηρία τις ιδέες της Γαλλικής Επανάστασης. Ταυτόχρονα, επεκτείνεται, μπολιάζεται και εμπλουτίζεται με τις ιδεολογικές ιδιαιτερότητες του βαλκανικού χώρου. Το δημοκρατικό όραμα, η εναντίωση στη δεσποτική αγγλική κυριαρχία και στην αποικιοκρατία, τα έντονα κοινωνικά αιτήματα και η προσδοκία της ένωσης με την Ελλάδα δίνουν το χαρακτήρα και το περιεχόμενο του ριζοσπαστισμού.
Στο βιβλίο φιλοτεχνούνται, επίσης, με τρόπο πολύ γλαφυρό, τα πορτρέτα των πρωταγωνιστών αγωνιστών, δύο κυρίαρχων μορφών του επτανησιακού ριζοσπαστισμού στην Κεφαλονιά, του Ιωσήφ Μομφερράτου και του Ηλία Ζερβού Ιακωβάτου, που θυμίζουν τον στίχο ξεχασμένου ποιητή «πάντα αδιάλλακτοι σαν έφηβοι». Και οι δυο είναι αγωνιστές και, ταυτόχρονα, διανοούμενοι. Παρά τις διαφοροποιημένες προσεγγίσεις και οπτικές, παρά τις προσωπικές ιδεολογικές αντιλήψεις και κοσμοθεωρίες τους, συναινούν στον κοινό αγώνα της ανεξαρτησίας των Επτανήσων και της Ένωσης, υπό προϋποθέσεις. Διαβάζουμε, επομένως, και ιστορία προσώπων.
Ο πρώτος ριζοσπάστης, ο Ιωσήφ Μομφερράτος, εσωστρεφής και ασυμβίβαστος, με κοινωνική ευαισθησία, «στρατευμένος διανοούμενος», πιστεύει με πάθος στην ισότητα, την ελευθερία και την αδελφότητα και στοχεύει στον κοινωνικό μετασχηματισμό. Το 1864, στη συζήτηση του νέου Συντάγματος, καταψήφισε τη θανατική ποινή για πολιτικούς λόγους, καθώς και τροπολογίες που σκοπό είχαν τον έλεγχο του Τύπου. Αργότερα, όμως, τα δεδομένα αλλάζουν. Μαθαίνουμε, λοιπόν, ότι με την εφημερίδα του Αναμόρφωσις, το 1866, «ανέλαβε τη στήριξη του κυβερνητικού προγράμματος του Βούλγαρη». Προσαρμογή; Επαναπροσδιορισμός στόχων; Ρεαλισμός; Πιθανότατα πικρία, διάψευση και απογοήτευση.
Ο δεύτερος, ο Ηλίας Ζερβός Ιακωβάτος, «περήφανος, μαχητικός και απόλυτος στις απόψεις του», μια «χαρισματική προσωπικότητα», ιδεολόγος και πολυγραφότατος, διατυπώνει τις πολιτικές του απόψεις σε ένα πλήθος κειμένων. Αίτημά του, εκτός από τη σθεναρή αντίσταση στην αγγλοκρατία, αρχικά τουλάχιστον, αποτελεί η Ένωση με την Ελλάδα. Μετά το 1864 διαπιστώνει ότι «οι σύγχρονοι Έλληνες εκποιούσαν τα μεταλλεία του Λαυρίου. Μόνο μια μικρή μερίδα ανθρώπων διαπνεόταν από το πνεύμα των αγώνων των Ελλήνων». Ολοφάνερη κι εδώ η πικρία και η απογοήτευση.
Η περίοδος 1851-1858 είναι εποχή αυταρχισμού και διώξεων στα Επτάνησα. Η αγγλική «προστασία» εξορίζει τους δυο αγωνιστές. Ο Ηλίας Ζερβός Ιακωβάτος απομονώνεται στα Αντικύθηρα και ο Ιωσήφ Μομφερράτος στην Ερείκουσα. Η φωνή τους δεν ακούγεται πια. Τα έντυπά τους δεν κυκλοφορούν. Στραγγαλίζεται η ελεύθερη έκφραση. Οπισθοδρομεί η διακίνηση των ιδεών. Οι αγωνιστές οδηγούνται σε σιωπή για πέντε ολόκληρα χρόνια. Οι ιδέες τους ζουν, αλλά το κενό που δημιουργεί η απουσία τους είναι μεγάλο. Να, λοιπόν, η ευκαιρία.
Εμφανίζεται στο προσκήνιο ο Ζακυνθινός Κωνσταντίνος Λομβάρδος, που καταφέρνει να ηγηθεί των ριζοσπαστών. Επιδιώκει την Ένωση, αλλά αποψιλώνει εντελώς την ριζοσπαστική ιδεολογία από κάθε κοινωνικό ή κοινωνιστικό προσανατολισμό. Φαίνεται ότι ο Κ. Λομβάρδος επωφελείται από τη μακρά εξορία των Κεφαλλήνων αγωνιστών, υφαρπάζει τις ιδέες τους για την Ένωση και, ταυτόχρονα, αλλοιώνει το ιδεολογικό περιεχόμενο του ριζοσπαστισμού.
Αποκαλυπτικός και ευφυέστατος ο τίτλος που επιλέγει η ερευνήτρια «Ο σφετερισμός των ριζοσπαστικών ιδεών» (Κεφ. 8). Ο Λομβάρδος έχει μείνει στην ιστορία ως πολιτικός συντηρητικού προσανατολισμού σε σχέση με τους πρωταγωνιστές ριζοσπάστες. Πόσο ισχύει, άραγε, ή πόσο τον αδικεί η αντίληψη ότι «δεν επρόκειτο για άτομο με φυσιογνωμία διανοούμενου και ιδεολόγου , αλλά για πολιτικό που ενώ είχε την ευφράδεια να πείθει τα πλήθη, είχε και τις πολιτικές ικανότητες να ηγηθεί κόμματος με ό,τι αυτό σήμαινε σε πρακτικό επίπεδο, δηλ. είχε ικανότητες δημαγωγού και κομματάρχη»;
Η Αγγελική Γιαννάτου γράφει ακόμη και την ιστορία του επτανησιακού τύπου. Το 1848 θεσπίζονται κάποιες πολιτικές ελευθερίες στα Επτάνησα. Είναι η χρονιά που η αγγλική «προστασία» παραχωρεί το δικαίωμα της ελευθεροτυπίας στα Ιόνια νησιά, απόφαση που ενθαρρύνει την έκδοση εφημερίδων και φυλλαδίων και που βοηθάει τη διακίνηση των ριζοσπαστικών ιδεών. Εκδίδονται πολλά έντυπα, όπως οι εφημερίδες Μέλλον, Πατρίς, Ο Φιλελεύθερος, Αναγέννησις, Χωρικός, Αλήθεια, Νεολαία (χειρόγραφη), Αληθής Ριζοσπάστης, Ρήγας κ.ά. (Κεφ.4).
Ο Φιλελεύθερος του Ζερβού Ιακωβάτου είναι «η πρώτη ριζοσπαστική εφημερίδα στην Ε-Επτάνησο». Τα άρθρα είναι καλογραμμένα και έχουν βαθύ πολιτικό, αλλά και φιλολογικό προσανατολισμό. Απηχούν ιδέες του ευρωπαϊκού και του νεοελληνικού Διαφωτισμού και, συχνά, έχουν παιδευτική πρόθεση. Ανάμεσα στα άρθρα που διαβάζουμε υπάρχουν μεταφρασμένα γαλλικά και ιταλικά προοδευτικά κείμενα. Η εφημερίδα του Μομφερράτου με τίτλο η Αναγέννησις είναι καθαρά πολιτική εφημερίδα με λόγο καταγγελτικό και τον χαρακτηριστικό υπότιτλο Εφημερίς Εθνική και Δημοκρατική. «Η Αναγέννησις είναι το πνευματικό δαδί που χρησιμοποιεί ο Μομφερράτος για την πνευματική αναγέννηση του λαού». Ο Παναγιώτης Πανάς, ο ριζοσπάστης που υπερασπίζεται τα δικαιώματα της γυναίκας και μιλάει για την ισότιμη συμμετοχή των γυναικών στα κοινά, εκδίδει εφημερίδα με τίτλο Αλήθεια (1861). Στόχος του να αποκαλύψει την ανέντιμη πολιτική της Αγγλίας και να εκθέσει την αποπροσανατολιστική τακτική των λεγόμενων «ενωτιστών».
Η συγγραφέας οργανώνει σε τρία μέρη και έντεκα ευδιάκριτα κεφάλαια ένα απέραντο υλικό, που εκτείνεται από το 1848, χρονιά που η αγγλική κυριαρχία προχωρεί σε κάποιες μεταρρυθμίσεις στα Ιόνια νησιά, μέχρι το 1865, χρονιά που ολοκληρώνεται η Ένωση και αρχίζει η κοινή πορεία των νησιών με την υπόλοιπη Ελλάδα. Γράφει με τρόπο ξεκάθαρο, παραθέτοντας με αξιοπρόσεχτη σαφήνεια τα στοιχεία και επιλέγοντας με απόλυτη ακρίβεια τις λέξεις της. Προσθέτει στο τέλος ένα Χρονολόγιο, που αποτυπώνει τον χρονολογικό χάρτη της εποχής και είναι πολύ βοηθητικό για τον αναγνώστη, καθώς καταγράφονται γεγονότα που λαμβάνουν χώρα στην Επτάνησο, την Ελλάδα, αλλά και σε όλο τον κόσμο.
Η μονογραφία της Αγγελικής Γιαννάτου είναι αποτέλεσμα βαθιάς επιστημονικής γνώσης και σοβαρής ερευνητικής δουλειάς. Η ερευνήτρια έχει διαβάσει εξαντλητικά τις πρωτογενείς πηγές, όπως τα αρχεία του Η. Ζερβού Ιακωβάτου, τα αρχεία των Τυπάλδων Ιακωβάτων, τον Τύπο της εποχής, εφημερίδες και πολιτικά φυλλάδια, τα Πρακτικά Συνεδριάσεων της Βουλής, και τεκμηριώνει όλες τις θέσεις που παραθέτει.
Ο τρόπος ανάγνωσης ενός βιβλίου δεν είναι μονόδρομος. Προσωπικά, παρόλο που το βιβλίο είναι ιστορική μονογραφία, το απήλαυσα σαν να είναι λογοτεχνικό κείμενο. Το διάβασα ως μια θαυμαστή βεντάλια ποικίλων μικροϊστοριών, ως ιστορία ιδεών, ιστορία αγωνιστών, ιστορία της πνευματικής κίνησης και ιστορία εντύπων.
Ο Επτανησιακός ριζοσπαστισμός είναι σημαντικό βιβλίο και για έναν ακόμη λόγο. Μας δείχνει πώς μπορούμε να οικειοποιούμαστε την Ιστορία.
Διαβάζοντας Ιστορία διαβάζουμε και τον εαυτό μας, και την κοινωνία που πέρασε, και την παρούσα, και αυτή που θα έρθει. Οι σελίδες του βιβλίου κουβαλούν την αλήθεια προηγούμενων γενεών, των αγωνιστών ριζοσπαστών, και, ταυτόχρονα, προτείνουν τρόπους ερμηνείας της αλήθειας κάθε παρόντος.
ΕΥΗ ΖΕΡΒΟΥ-ΚΑΛΛΙΑΚΟΥΔΗ, «Η ΒΟΗ ΤΗΣ ΠΥΛΑΡΟΥ» ΤΡΙΜΗΝΙΑΙΑ ΕΚΔΟΣΗ, ΙΔΙΟΚΤΗΣΙΑ:ΕΝΩΣΗ ΤΩΝ ΑΠΑΝΤΑΧΟΥ ΠΥΛΑΡΕΩΝ
Προσθήκη σχολίου