ΛΑΖΑΡΕΤΑ & πολιτική υγείας στη Ζάκυνθο την περίοδο των ευρωπαϊκών κυριαρχιών

Το διαμετακομιστικό εμπόριο της Ζακύνθου ήταν εξαιρετικής σημασίας και από το λαζαρέτο της έπρεπε να περνούν τουλάχιστον έως το τέλος του 1745 και τα εμπορεύματα που κατευθύνονταν τόσο στην Κεφαλονιά όσο και σε άλλους τόπους.

Το λοιμοκαθαρτήριο της Ζακύνθου χτισμένο το 1690 βρισκόταν σε υπερυψωμένη θέση πάνω από τη θάλασσα κοντά στον ορθόδοξο ναό του Αγίου Κωνσταντίνου στους Κήπους πλησίον και καθολικού ναού σε μικρή απόσταση από το υγειονομείο, την πόλη και το φρούριο και σε θέση κατάλληλη για τη μεταφορά των εμπορευμάτων. Το 1728 ξεκίνησε η αναδιοργάνωση των υποδομών του ενώ το 1741 κρίθηκε ότι ήταν αναγκαίες εργασίες ανακατασκευής, οι οποίες διενεργήθηκαν τα επόμενα χρόνια.

Εξάλλου, από τη Ζάκυνθο στέλνονταν στην Πελοπόννησο εποχικοί εργάτες γης κυρίως τον καιρό του θερισμού. Το 1726 προκρίθηκε η λύση για τους εν λόγω μετανάστες να διεξάγουν την καραντίνα σε μία βραχονησίδα στον κόλπο του Λαγανά, το Μαραθονήσι. Το νησί στερείτο απόλυτα από πόρους και όπως είναι φυσικό, η πρακτική αυτή συνάντησε την αντίσταση των εργατών. Τελικά, προκρίθηκε η λύση να διεξάγεται η περίοδος της απομόνωσης κοντά στο λαζαρέτο, στο οποίο προστέθηκαν μερικές κατασκευές για τη διαμονή των εργατών, δωμάτια για τους φύλακες και στρατώνες. Οι υποδομές αυτές διατηρήθηκαν και την περίοδο της Βρετανικής Προστασίας. [Για το Μαραθονήσι διαβάστε σε τρεις αναρτήσεις  εδώ: https://pampalaia.blogspot.com/2013/11/blog-post.html]

Βεβαίως στη λαϊκή γλώσσα γινόταν σύγχυση του λοιμοκαθαρτηρίου [Στο Αργάσι, μετέπειτα Σφαγεία και ΔΕΗ]  με το υγειονομείο[Στο λιμάνι της Ζακύνθου], αποδίδοντας σε όλα τον όρο «λαζαρέτο». Η λέξη λαζαρέτο αποτελεί εξελληνισμένη μορφή της ιταλικής λέξης lazzaretto. Η προέλευση της λέξης έχει αμφιλεγόμενες ερμηνείες. Στην ελληνική βιβλιογραφία, η παλαιότερη άποψη του Ερμάννου Λούντζη προέρχεται από την ιταλική βιβλιογραφία, η οποία ενστερνίζεται έως σήμερα αυτήν την εκδοχή. Σύμφωνα μεαυτήν η λέξη lazzaretto προέρχεται από το όνομα του πρώτου λοιμοκαθαρτηρίου της Santa Maria di Nazareth, το οποίο ίδρυσε η Γαληνοτάτη  το 1423. Το νησί μετονομάστηκε με ειδικά ψηφίσματα (1418, 1456) σε Nazarettum. Από την παραφθορά της λέξης Nazarettum προήλθε η λέξη lazzaretto.

Η πιθανότερη, όμως, εκδοχή της λέξης λαζαρέτο φαίνεται να προέρχεται από τον Άγιο Λάζαρο. Δεν πρόκειται για τον αναστημένο στο Κατά Ιωάννη Ευαγγέλιο Λάζαρο, αλλά για τον γεμάτο πληγές ζητιάνο που αναφέρεται στο Κατά Λουκά Ευαγγέλιο (ιστ΄, 20). Από τον 7^ο αιώνα ο χώρος απομόνωσης των λεπρών στη Ρώμη έφερε το όνομα του Αγίου Λαζάρου, ο οποίος ορίστηκε από τη Ρωμαιοκαθολική εκκλησία ως ο προστάτης των λεπρών, των λεπροκομείων και των νοσοκομείων λοιμωδών νοσημάτων. Την ίδια περίοδο οι λεπροί στο Βυζάντιο ονομάζονταν Λάζαροι.

Αναμφίβολα, η αντιμετώπιση της λέπρας μέσω του αποκλεισμού των λεπρών εκτός της πόλης αποτέλεσε το πρότυπο πάνω στο οποίο στηρίχθηκε η ίδρυση των λοιμοκαθαρτηρίων.
Ωστόσο, τα λοιμοκαθαρτήρια, όπως εξελίχθηκαν, αποτέλεσαν τον ακρογωνιαίο λίθο του συστήματος υγειονομικής προστασίας με στόχο την παρεμπόδιση εισόδου των λοιμωδών νοσημάτων στη Δύση.

Είναι ανάγκη να τονιστεί ότι η Γαληνότατη [Δημοκρατία της Βενετίας] δεν έθεσε κανόνες υγιεινής μόνο στην μητρόπολη αλλά και στις περιοχές που κατακτούσε. Η προσάρτηση της Κρήτης και των Ιονίων Νήσων στον αποικιακό κορμό της Βενετίας δημιούργησε και στον ελλαδικό χώρο τη θεσμοθέτηση υγειονομικών μέτρων.
Η τοπογραφική θέση των Ιονίων νήσων διευκόλυνε την επικοινωνία με την Οθωμανική Αυτοκρατορία, οπότε υπήρχε και ο κίνδυνος να μεταδοθούν λοιμώδη νοσήματα.
Οι Βενετοί εξέδωσαν για πρώτη φορά διατάγματα που αναφέρονταν στην προστασία της υγείας και μετέφεραν τις υποδομές που είχαν θεσπίσει ιδρύοντας στα Ιόνια υγειονομεία και λοιμοκαθαρτήρια. Οι υγειονομικές στρατηγικές γενικεύτηκαν το 17ο αιώνα στην Κέρκυρα, Ζάκυνθο και Κεφαλλονιά, που αποτελούσαν τους εμπορικούς σταθμούς για το διαμετακομιστικό εμπόριο της Βενετίας.

Τα καθήκοντα και οι υποχρεώσεις των υγειονομικών αρχών ακολούθησαν με πιστότητα το βενετικό πρότυπο.
Οι υγειονομικές αρχές κάθε νησιού (maggistrato alla sanità) αποτελούνταν από τον προϊστάμενο του υγειονομείου (priore), ο οποίος διοριζόταν κατευθείαν από τις υγειονομικές αρχές της Βενετίας, τους προβλεπτές επί του υγειονομείου ή υγειονόμους (proveditori alla sanità), οι οποίοι εκλέγονταν από το Συμβούλιο των ευγενών της κοινότητας (consiglio de communità) σε ετήσια θητεία, το γραμματέα και το βοηθό γραμματέα του υγειονομείου.
Οι υγειονομικές αρχές είχαν την έδρα τους στον υγειονομικό σταθμό που βρισκόταν στην άκρη της πόλης, στο λιμάνι. Αρμοδιότητα των υγειονόμων ήταν η προφύλαξη των νησιών από κάθε επιδημική νόσο και παράλληλα δίκαζαν τους παραβάτες των υγειονομικών κανονισμών.
Επισκέπτονταν τα πλοία που κατέπλεαν και ήλεγχαν την προέλευσή τους. Οι υγειονόμοι ήταν υπεύθυνοι για την προστασία της υγείας και λογοδοτούσαν για κάθε αμέλειά τους κατευθείαν στον Προβλεπτή του νησιού.  Σε περίπτωση επιδημίας εκλέγονταν έκτακτοι υγειονόμοι, οι οποίοι συγκροτούσαν συμβούλιο για να λάβουν τα αναγκαία υγειονομικά μέτρα. Οι ύποπτοι να εκδηλώσουν την ασθένεια μεταφέρονταν σε ειδικά σπίτια στην άκρη της πόλης και αν σε σαράντα μέρες δεν εκδήλωναν συμπτώματα της ασθένειας τους δινόταν η ελευθεροκοινωνία. Διαφορετικά, μεταφέρονταν στο λοιμοκαθαρτήριο.

Βοήθεια παρεχόταν επίσης και στα άπορα άτομα που είχαν προσβληθεί από την ασθένεια. Όσοι πέθαιναν, θάβονταν στην αμμώδη ακτή κοντά στο λοιμοκαθαρτήριο σε βαθύ λάκκο και το πτώμα καλυπτόταν με ασβέστη. Αν μετά από διάστημα σαράντα ημερών δεν παρουσιαζόταν κανένα νέο θύμα της ασθένειας, τότε ολόκληρο το νησί υποβαλλόταν σε κάθαρση, η οποία περιλάμβαναν εξαερισμό των σπιτιών, έκθεση όλων των αντικειμένων και των επίπλων στον ήλιο για σαράντα μέρες, και αν και σε αυτήν την περίπτωση δεν εμφανιζόταν κανένα κρούσμα τότε επιτρεπόταν η πλήρης ελευθεροκοινωνία.

Την περίοδο της Βρετανικής Προστασίας τίθεται σε πρώτη γραμμή η κοινωνική αντίληψη και η υγειονομική προστασία, οπότε και κωδικοποιούνται ανάλογα διατάγματα.

Μολονότι μέχρι την έναρξη της Βρετανικής Προστασίας (1815) τηρούνταν σε γενικές γραμμές οι υγειονομικοί κανόνες των Βενετών στα Ιόνια, οι Άγγλοι δεν τις έκριναν επαρκείς κι αποφάσισαν να λάβουν δραστικά μέτρα για την υγειονομική επιτήρηση.
Η ανεπάρκεια των υποδομών αυτών οφειλόταν στην έλλειψη κωδικοποιημένης νομοθεσίας και στις αλλεπάλληλες αλλαγές στην κυρίαρχη διοίκηση των Ιονίων Νήσων (1797-1815).
Αυτό είχε ως αποτέλεσμα τη χαλάρωση της βενετικής νομοθεσίας δημιουργώντας σύγχυση που εύκολα μπορούσε να οδηγήσει σε αβλεψίες.
Η άμεση βρετανική εποπτεία της υγείας φανερώνεται ήδη από το πρώτο άρθρο του τμήματος Ε’ του Ιονίου Συντάγματος του 1917.

Θεσπίστηκαν, λοιπόν, νέοι νόμοι για να καλυφθούν τα κενά στην αντιμετώπιση των υγειονομικών ζητημάτων.
Χαρακτηριστικό παράδειγμα αυτής της αντίληψης αποτελεί η απόφαση της Κυβέρνησης (27.7.1818) ότι οι παραβάτες των υγειονομικών διατάξεων θα τιμωρούνταν με θάνατο ή με έξι χρόνια φυλακή σε καταναγκαστικά έργα.
Η πλήρης μορφή του υγειονομικού κανονισμού θα παρουσιαστεί τελικά είκοσι χρόνια αργότερα (1838), επιτυγχάνοντας την κωδικοποίηση σειράς αποφάσεων και διαταγών που αφορούσαν τη δημόσια υγεία και τους νόμους της καραντίνας.

ΜΑΙΡΗ ΠΛΕΣΣΑ: ΘΕΣΜΟΙ ΥΓΕΙΟΝΟΜΙΚΗΣ ΕΠΙΤΗΡΗΣΗΣ ΣΤΑ ΝΗΣΙΑ ΤΟΥ ΙΟΝΙΟΥ ΤΗΝ ΠΕΡΙΟΔΟ ΤΩΝ ΕΥΡΩΠΑΙΚΩΝ ΚΥΡΙΑΡΧΙΩΝ. Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΩΝ ΛΟΙΜΟΚΑΘΑΡΤΗΡΙΩΝ”- Ιστορίας Μέριμνα, Τιμητικός Τόμος στον Καθηγητή Γεώργιο Ν. Λεοντσίνη, Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών, Αθήνα 2012, σ. 1085-1094
Η ΜΑΙΡΗ ΠΛΕΣΣΑ είναι καθηγήτρια της Νεοελληνικής λογοτεχνίας και Ιστορίας. Έχει λάβει μέρος ως εισηγήτρια σε συνέδρια και έχει γράψει επιστημονικά άρθρα.

[φωτογραφίες:

• Ο ΠΡΟΣΕΙΣΜΙΚΟΣ ΝΑΟΣ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧΗ ΤΩΝ ΛΑΖΑΡΕΤΤΩΝ ΖΑΚΥΝΘΟΥ
• ΤΟ ΝΗΣΙ ΜΑΡΑΘΟΝΗΣΙ]