Πηνελόπη Αβούρη: Το «νησί των δικαίων» συνωμοτών. | Αναφορά στο βιβλίο του Διονύση Βίτσου, “ΟΙ ΖΑΚΥΝΘΙΝΟΙ ΕΒΡΑΙΟΙ” ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΕΡΙΠΛΟΥΣ

Ως και τα μέσα του 20ου αιώνα ο Ζακυνθινός

έβγαινε από το σπίτι του το πρωί
της γιορτής του Αγίου Διονυσίου ή τα Χριστούγεννα,
συναντούσε τον Εβραίο συντοπίτη του
και εκείνος του λέγε «Χρόνια Πολλά!»
και παρεξηγιόταν αν ο Χριστιανός
δεν του απαντούσε «Επίσης!».

Γνώρισα τον συγγραφέα και εκδότη Διονύση Βίτσο, όταν δέχτηκε να συμμετάσχει ως εισηγητής στο σεμινάριο του ΚΠΕ Ζακύνθου «Το ριπίδιο της κοντέσας Μιχαλίτση». Στην σύντομης διάρκειας πρώτη γνωριμία μας, έμαθα ότι είναι ένας ζεστός, χαρούμενος και ευπροσήγορος άνθρωπος και ένας πολύ καλός και πάντα διαβασμένος ομιλητής που συναρπάζει το κοινό του.
Ξαναδιαβάζοντας πρόσφατα το βιβλίο του για την ιστορία της Ισραηλιτικής Κοινότητας Ζακύνθου, με τίτλο «Οι Ζακυνθινοί Εβραίοι (15ος-20ος αι.) και η διάσωσή τους από τους Ναζί», που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Περίπλους σε δεύτερη βελτιωμένη έκδοση, συνειδητοποίησα ότι επίσης είναι ένας άνθρωπος που αγωνιά για τον γενέθλιο τόπο του, την ιστορία του και την πολιτιστική του κληρονομιά.
Το βιβλίο που δεν έχει γίνει ακόμη η «επίσημη» παρουσίαση του στην Ζάκυνθο, εκδόθηκε χωρίς φανφάρες και τυμπανοκρουσίες εδώ κι ένα χρόνο περίπου.
Ο συγγραφέας, μου έκανε τότε την τιμή να μου το χαρίσει, το διάβασα στα γρήγορα, έκλαψα από συγκίνηση και περηφάνια για την «συνωμοσία σιωπής» των κάτοικων του νησιού μας με στόχο την σωτηρία των συμπατριωτών τους, γέλασα με τις ζωντανές του περιγραφές για τις ιδιαιτερότητες και τις ιδιοτροπίες των συμπολιτών μας και το έβαλα στην άκρη για να το ξεψαχνίσω με την ησυχία μου αργότερα.
Ο Σεπτέμβριος είναι πάντα ο μήνας που η Παιδαγωγική Ομάδα του ΚΠΕ Ζακύνθου ξεσκονίζει και γυαλίζει … τα εκπαιδευτικά της προγράμματα πριν αρχίσουν οι καθημερινές εκπαιδευτικές επισκέψεις των σχολείων. Στο πλαίσιο της ανανέωσης του προγράμματος «Περιβαλλοντικό μονοπάτι από τον Άγιο (Διονύσιο), στην Κυρία των Αγγέλων», που περιλαμβάνει μια δραστηριότητα με τους μαθητές/μαθήτριες στο χώρο της παλιάς συναγωγής, διάβασα ξανά το ενδιαφέρον και εμπεριστατωμένο αυτό βιβλίο.
Στο πρώτο μέρος, γίνεται μια συνεπής και πολύ ενδιαφέρουσα παρουσίαση των στοιχείων που συνέλεξε ο συγγραφέας για την μακραίωνη παρουσία των Εβραίων στη Ζάκυνθο. Παρουσιάζονται ποικίλες πτυχές της ζωής των Εβραϊκού θρησκεύματος συμπολιτών μας και συζητούνται ακριβοδίκαια οι καλές και οι κακές στιγμές της συνύπαρξης τους με τους χριστιανούς συμπολίτες τους και της συμμετοχής τους στα κοινά. Οι αναφορές του συγγραφέα αγγίζουν θεματικές περιοχές από το «Μπούρδο των Εβραίων» ως στην προσφορά των Εβραίων γιατρών σε περιόδους επιδημιών και την συμμετοχή τους στην Φιλαρμονική του νησιού.
Στο δεύτερο μέρος του βιβλίου, ο Διονύσης Βίτσος αποπειράται να αναπλάσει τα γεγονότα των ετών 1943 – 44 και να φωτίσει την συνωμοσία σιωπής που ένωσε την ΕΟΝ με την ΕΠΟΝ, τον ΕΔΕΣ με το ΕΑΜ-ΕΛΑΣ, τους δεξιούς και αριστερούς «επώνυμους» της εποχής σε ένα και μοναδικό στόχο, να γλιτώσουν από τα γερμανικά κρεματόρια τις 275 ψυχές που αποτελούσαν την εβραϊκή κοινότητα του νησιού.
Ο συγγραφέας χρησιμοποιεί αφενός προσωπικές μαρτυρίες και αφετέρου την σχετική βιβλιογραφία σε μια εκτενή, ψύχραιμη και αντικειμενική ανάλυση των γεγονότων όπως αυτά παρουσιάζονται από τις υπάρχουσες πηγές. Τα συμπεράσματα στα οποία καταλήγει ο αναγνώστης, ή αν προτιμάτε, τα δικά μου συμπεράσματα από την ανάγνωση του βιβλίου, είναι τα εξής:
1.Σύσσωμοι οι κάτοικοι της Ζακύνθου έκαναν τις απαραίτητες ενέργειες για την προστασία της εβραϊκής κοινότητας από τους Γερμανούς.
2.Ο τότε Δήμαρχος Ζακύνθου Λουκάς Καρρέρ και ο αρχιεπίσκοπος Χρυσόστομος Α΄ Δημητρίου, ανέλαβαν την ευθύνη και τον κίνδυνο των διαπραγματεύσεων με τους κατακτητές.
Ωστόσο, στο τέλος του βιβλίου ο συγγραφέας περιλαμβάνει μια ολιγόλογη μαρτυρία του Ντίνου Κονόμου που γεννά ορισμένα ερωτηματικά.
Ο χαλκέντερος ιστοριοδίφης, σε ένα κείμενο που δημοσιεύτηκε στον Περίπλου, με θέμα την έκδοση του πρώτου του βιβλίου την εποχή της γερμανικής κατοχής, γράφει μεταξύ άλλων ότι, ήταν η διπλωματική επιδεξιότητα του Διονυσίου Ρώμα που είχε σαν αποτέλεσμα τη σωτηρία των Εβραίων. Η αναφορά του Κονόμου στη στάση του Ρώμα, είναι πέντε γραμμές σε ένα κείμενο τεσσάρων σελίδων και γίνεται στο πλαίσιο της βοήθειας που του ζήτησε ο ίδιος, όταν κατάλαβε ότι είχε διαπράξει θανάσιμο σφάλμα επειδή δεν είχε πάρει άδεια από την γερμανική διοίκηση για την έκδοση του βιβλίου του.
Στη συνέχεια του βιβλίου παρουσιάζεται η μέσω των εφημερίδων «αλληλογραφία» του Κονόμου με τον Διονύσιο Στραβόλαιμο, σύζυγο της αδελφής του Χρυσόστομου Α’ και συγγραφέα τριών βιβλίων σχετικά με το θέμα της σωτηρίας της Εβραϊκής κοινότητας της Ζακύνθου. Μια αλληλογραφία που αιτία της ήταν το δημοσίευμα του «Περίπλου» και στην οποία ο Στραβόλαιμος γίνεται το λιγότερο δηκτικός, ενώ ο Κονόμος παραμένει ψύχραιμος και ευγενής.
Το ζήτημα στο τέλος του βιβλίου μένει ανοικτό…
Πάντως, για να σας εξομολογηθώ την αμαρτία μου, εγώ πιστεύω τον Κονόμο, κι αυτό γιατί δεν είχε ίδιον συμφέρον, να συμπεριλάβει στους σωτήρες, τον Ρώμα… Και αναρωτιέμαι, ο ζακυνθινός λαός πρωτίστως, ο Λουκάς Καρρέρ, ο Χρυσόστομος Α’ Δημητρίου, ο Διονύσιος Ρώμας συνέβαλαν στην διάσωση των Ρωμανιωτών – Εβραίων του νησιού. Ποιοι άλλοι συνέβαλαν;
Θα πρότεινα, λοιπόν, στο πλαίσιο της απαραίτητης κατ’ εμέ παρουσίασης του σημαντικού αυτού ιστορικού έργου στη Ζάκυνθο, να υλοποιηθεί ένα εργαστήριο προφορικής ιστορίας με θέμα την διάσωση της εβραϊκής κοινότητας, προσκεκλημένους τους ελάχιστους σήμερα επιζώντες της περιόδου εκείνης και στόχο να μοιραστούν μαζί μας τις αναμνήσεις τους και να απαντήσουν, στο μέτρο που ο καθένας τους γνωρίζει στα σημαντικά ερωτήματα που θέτει το βιβλίο του Βίτσου.