Ο Ερρίκος Μοργκεντάου (1856-1946) ήταν Αμερικανός, εβραικής καταγωγής, δικηγόρος και διπλωμάτης που συνδέθηκε στενά με το Προσφυγικό ζήτημα. Γεννήθηκε το 1856 στο Μανχάιμ της Γερμανίας και το 1865 μετανάστευσε στις ΗΠΑ. Το 1923, μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή, η Κοινωνία των Εθνών τον διόρισε Πρόεδρο στην Επιτροπή Αποκατάστασης Προσφύγων στην Αθήνα.
Είχε διατελέσει πρέσβης των ΗΠΑ στην Κωνσταντινούπολη, μέχρι το 1916 και μετά Πρέσβης στο Μεξικό. Κατά τη διάρκεια του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου ο Ε. Μοργκεντάου χειρίστηκε πολλά διπλωματικά ζητήματα των Συμμάχων της Αντάντ με την Οθωμανική Αυτοκρατορία, παρακολουθώντας όμως στενά το κίνημα και την άνοδο των Νεοτούρκων καθώς και τις συνεχείς και διογκούμενες διώξεις των Αρμενίων και των Ελλήνων της Μικράς Ασίας.
Κατεχόμενος από φιλελεύθερες πεποιθήσεις υπήρξε ακριβοδίκαιος στις κρίσεις του και συμπεριέλαβε στοιχεία στα απομνημονεύματά του σχετικά με τις διώξεις, τον εξανδραποδισμό και τον αφανισμό του Ελληνισμού της Ανατολής. Ειδικότερα σε αυτά περιγράφει τα Τάγματα Εργασίας που συγκροτούνταν υποχρεωτικά από Έλληνες και τελικά οδηγούσαν στην εξόντωσή τους.
Αργότερα ανακηρύχθηκε επίτιμος διδάκτωρ του Πανεπιστημίου Αθηνών.
Σις 13.11.1923 ο γενικός διοικητής Θεσσαλονίκης Αχιλ. Λάμπρος παρέθεσε γεύμα στον Μοργκεντάου. Στην προσφώνησή του ανέφερε:
«Η κυβέρνησις η ελληνική, ο ελληνικός λαός και οι πρόσφυγες είναι ευγνώμονες προς την Κοινωνίαν των Εθνών, η οποία έλαβε την απόφασιν να βοηθήση την Ελλάδα όπως αύτη δυνηθή ν’ ανταποκριθή εις την στέγασιν των προσφύγων, οίτινες εξεπατρίσθησαν κατά τον αγριώτερον τρόπον τον οποίον δεν εγνώρισεν η ιστορία από τα εδάφη εις τα οποία κατώκουν αυτοί και οι πρόγονοί των από 3.000 ετών. Είνε ευγνώμονες και ευχαριστούν επί πλέον, διότι και η μικρά Ελλάς δια του μεγάλου πολιτικού της ανδρός του Ελευθερίου Βενιζέλου υπεστήριξε μετά θέρμης την δημιουργίαν και συγκρότησιν της Κοινωνίας των Εθνών […] Είμεθα επί πλέον ευγνώμονες εις τον κ. Μοργκεντάου, όστις μετά τόσης αφοσιώσεως εγκατέλειψε τον τόπον του, την οικογένειάν του, τας υποθέσεις του και εδέχθη να προσφέρη τας πολυτίμους υπηρεσίας του, τον απαράμιλλον και εγνωσμένον εις τον κόσμον εκ της προτέρας δράσεώς του φιλανθρωπισμόν του».
Από την άλλη ο τύπος της εποχής (Νέα Αλήθεια, 15.11.1923) δημοσίευσε σατιρικά ποιήματα για τον Μποργκεντάου:
«Στον Μοργκεντάου κλίνω
την κεφαλήν βαθέως
και σκέψιν διευθύνω
στο χρήμα του ευθέωςΚαι λέγω, αν μεγάλα
ποσά εδώ σκορπίση,
τα πάντα μέλι γάλα
θα γείνουνε στην κρίσι»
Χρόνια μετά, το 2015, σε εκδήλωση της Ευξείνου Λέσχης Θεσσαλονίκης σε παρουσίαση βιβλίου ευγνωμοσύνης των Προσφύγων προς τον Μποργκεντάου, που η λέσχη εξέδωσε, ειπώθηκε:
«Γνωρίζουμε πολύ καλά το χρέος μας απέναντι στον Μοργκεντάου, γιατί ήταν άνθρωπος πάνω από όλα. Έδειχνε την ευγνωμοσύνη και την αγάπη του για τους Έλληνες και τον πολιτισμό μας».
«Τελευταίο και μεγάλο επίτευγμά του ήταν ο ρόλος του προς την ελληνική πολιτεία, ώστε να αποκτήσουν γη οι πρόσφυγες».
Σε δύο από τα βιβλία που έγραψε, το “Τα μυστικά του Βοσπόρου” και το “Η αποστολή μου στην Ελλάδα”, περιγράφει την εμπειρία του από την Κωνσταντινούπολη στο πρώτο, ενώ στο δεύτερο την προσπάθειά του στην Αθήνα για τους Πρόσφυγες του 1922, όπου είναι αποκαλυπτικότατος για τους έλληνες πολιτικούς της εποχής, για την κατάσταση, ιδίως τους Πρόσφυγες στους οποίους αναφέρεται με ενδιαφέρον και συμπόνοια κλπ.
Από το βιβλίο “Η ΑΠΟΣΤΟΛΗ ΜΟΥ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ”, εκδόσεις ΤΡΟΧΑΛΙΑ, παραθέτουμε δύο σελίδες που αναφέρονται στην γνώμη του για τον Βασιλιά Γεώργιο Β΄.
Ήρθα εδώ για να σου πω,
πως βρήκα ένα λάθος,
μα βρήκα άρθρα σου πολλά,
και μού ‘πεσε η γνάθος.
Και βέβαια χαίρομαι γι’ αυτό,
πως είσαι ντούρος δείχνει,
θα έρχομαι συχνότερα,
κι ας μην αφήνω ίχνη.
Το λάθος που εύρηκα, λοιπόν,
είναι στου ΣΕΚΒ τα μέλη,
periplous και τελεία com,
και όχι gr σε θέλει.
Άλλο είναι το “είναι” μας,
κι άλλο το “θεαθήναι”,
ώρα καλή Διονύση μου,
κι όλα καλά να είναι.
Δύ-στιχος
Διπλωματία είναι να στέλνεις τον άλλον στην κόλαση κι αυτός να χαίρεται για το ταξίδι. Ο Αμερικανο-Εβραίος “φιλάνθρωπος” ήταν και “φιλέλλην”. Τύψεις συνειδήσεως;. Ίσως. Ήταν ο συντάκτης, είκοσι χρόνια πριν τον Β΄ΠΠ, του Αμερικανικού Σχεδίου για μια αγροτοποιημένη και μια αφελληνισμένη Μ.Ασία. “Δεν πρέπει ν’ απομείνει ούτε μια Ελληνική οικογένεια εκεί”, έλεγε.Αντίθετα προς το Σχέδιο του για την Γερμανία, που απορρίφθηκε, το Μικρασιατικό του εφαρμόστηκε, πρωτοστατούντος του ιδίου.Ο Χ. Μοργκεντάου πήγε επί τόπου το 1922 και ως πρόεδρος της “Επιτροπής Αποκαταστάσεως Προσφύγων”, φρόντισε προσωπικά να μην μείνει κανείς Έλληνας. Όποιον ανακάλυπτε τον φόρτωνε για την Ελλάδα. Για το έργο του αυτό οι Γραικύλοι τον ανακήρυξαν επίτιμο διδάκτορα του Πανεπιστημίου Αθηνών και επίτιμο δημότη Αθηνών και Θεσσαλονίκης. Ο Χ. Μοργκεντάου βέβαια ως διπλωμάτης δεν ενήργησε από αλτρουϊσμό για τους Έλληνες, αλλά επειδή οι εξουσιαστές ήθελαν μια ενιαία ισχυρή Τουρκία αντίβαρο στην αναγέννηση της ΕΣΣΔ, αλλά να πλήξουν τους Έλληνες ως επικίνδυνοτς ανταγωνιστές στις οικονομικές τους δραστηριότητες διεθνώς και ιδίως στο χώρο της Μ. Ανατολής. Μήπως επαναλήφθηκε η ιστορία και το 1974 με την Κύπρο. Άντε λοιπόν να προλάβουμε να τιμήσουμε και τον άλλον Χένρυ, τον Κίσσιγκερ για τις υπηρεσίες του στους Ελληνοκύπριους πρόσφυγες και να τον δούμε εκτός από διδάκτορα σε κάποιο Πανεπιστήμιο της, επίτιμο δημότη Λευκωσίας.
Εν τούτοις όσα γράφει στα απομνημονεύματά του είναι χρήσιμα και ιστορικά διαφωτιστικά.