Κακή εκτίμηση της κατάστασης κακή διαχείριση- διάψευση των προσδοκιών- νέα δεδομένα. Η οικονομική κρίση ροκάνιζε τον κλάδο του βιβλίου ήδη πριν από την «Κρίση». Και τώρα δεν υπάρχουν τα απαραίτητα κεφάλαια για την εξυγίανση της αγοράς. Οι ισχυροί παίκτες λείπουν, το κοινό τσινάει και ο χώρος αργεί να αφομοιώσει τα μηνύματα… Ολα τα συστατικά ενός καλού θρίλερ υπάρχουν εδώ: ήρωες θετικοί και ανυποψίαστοι, κλίμα παραπλανητικό, προειδοποιητικά σημάδια καμουφλαρισμένα, απρόβλεπτοι εξωτερικοί παράγοντες, γενικευμένος πανικός, εχθρός με πολλά πρόσωπα, ουρανός χωρίς Μπάτμαν… Δύσκολα τα πράγματα.
Εννέα χιλιάδες νέοι τίτλοι τον χρόνο είναι πάρα πολλοί για μια χώρα ευκαιριακών αναγνωστών. Την τελευταία οκταετία οι εκδοτικές επιχειρήσεις έπαιξαν το χαρτί της υπερπαραγωγής παρότι δεν υπήρχε ανάλογη αύξηση της κατανάλωσης, πιστεύοντας ότι κάποιες ανάμεσά τους θα αναγκάζονταν να αποχωρήσουν από το παιχνίδι και ότι το ενδιαφέρον του κοινού θα μοιραζόταν σε όλα τα είδη βιβλίων. Παράλληλα, άρχισαν να συντονίζουν την οργάνωσή τους με τα ευρωπαϊκά πρότυπα. Διαψεύστηκαν όμως παντού. Οι παίκτες δεν λιγόστεψαν, οι καινούργιοι καταναλωτές στράφηκαν στα εμπορικά βιβλία, η διανομή έμεινε πίσω και τα βιβλιοπωλεία δεν εκσυγχρονίστηκαν σε βάθος. Παρ΄ όλα αυτά οι παραγωγοί εκδότες όφειλαν να επιβάλουν το εμπόρευμά τους, οπότε άρχισαν να διοχετεύουν στους βιβλιοπώλες μεγαλύτερο αριθμό αντιτύπων με μεγαλύτερες ευκολίες πληρωμής (πιστώσεις, εκπτώσεις κ.λπ.) και απεριόριστη δυνατότητα επιστροφών. Αυτό όμως επιβάρυνε τη ρευστότητά τους τόσο ώστε ορισμένοι χρειάστηκαν να καταφύγουν σε ανταλλαγές επιταγών ευκολίας ή σε τοκογλύφους.
Η θηλιά τούς έσφιγγε ήδη τον λαιμό, όταν ήρθε η «Κρίση»: η κατανάλωση συρρικνώθηκε και ταυτόχρονα αυξήθηκαν οι επισφάλειές τους. Τον Μάιο η πτώση του τζίρου των εκδοτών έφτασε το 30%- 40% καθώς τόσο οι παραδοσιακοί βιβλιοπώλες όσο και οι μεγάλες αλυσίδες έπαψαν να τους πληρώνουν (οι μεταχρονολογημένες επιταγές «εκταμιεύονταν» με άλλες μεταχρονολογημένες επιταγές κ.ο.κ.) οπότε όλος ο κύκλος της βιβλιοπαραγωγής (από τα τυπογραφεία και τα βιβλιοδετεία μέχρι τους διανομείς) άρχισε να δηλητηριάζεται. Τα χρέη του κλάδου έγιναν ασφυκτικά και οι πόρτες της δανειοδότησης άρχισαν να κλείνουν, οι υπάλληλοι άρχισαν να μένουν απλήρωτοι όπως και τα δικαιώματα των ξένων εκδοτών, οι ισορροπίες χάλασαν. Η κρίση της λιανικής πώλησης μεταφέρθηκε στη χονδρική, επιταγές σφραγίστηκαν, παλιές συνεργασίες διαλύθηκαν, φιλίες ξεχάστηκαν και επήλθε η κατάρρευση ή η διακοπή δραστηριοτήτων αρκετών μεγάλων βιβλιοπωλικών και εκδοτικών επιχειρήσεων. Η αγορά παρουσίασε κάποια ανάκαμψη τον Ιούλιο, αλλά είναι ακόμα πληγωμένη από τα φέσια (π.χ. του χονδρέμπορου «Κατάρτι»). Αυτοί που ξέρουν, λένε πως το γεγονός ότι δεν έχουν γίνει ακόμα συγχωνεύσεις δείχνει ότι και οι «μεγάλοι» εκδότες και βιβλιοπώλες είναι τελικά μικρομεσαίοι. Αρα, αδύναμοι για στρατηγικές με μακροπρόθεσμο ορίζοντα.
…και δεν είναι πια σέξι
«Δαρβινική» φυσική επιλογή, οπισθοδρόμηση, συντηρητισμός, προχειρότητα, ανεργία. Η επίδραση της «Κρίσης στην αγορά του βιβλίου διαφαίνεται ήδη. Και ένας ακήρυxτος πόλεμος έχει ξεσπάσει ανάμεσα τόσο στις αλυσίδες βιβλιοπωλείων όσο και στους εκδότες, καθώς όλοι αναζητούν ατομικά τη σπίθα που θα κρατήσει τη φωτιά τους ζωντανή.
Απανωτά φαινόμενα όπως η αποχώρηση της Fnac από το βιβλιοπωλικό τοπίο, η δυσπραγία της Εστίας (που είδε και τον διευθυντή του βιβλιοπωλείου της, Χάρη Τσιμπούκη, να μετακινείται στις Εκδόσεις Πόλις), ο πολλαπλασιασμός των ανταγωνιστικών παραρτημάτων του Ρublic στην περιφέρεια ή στη Θεσσαλονίκη όπου απειλεί τον Ιανό, η μεταγραφή μεγάλων ονομάτων του Κέδρου στο Μεταίχμιο μαζί με την επιμελήτρια-κλειδί Ελένη Μπούρα, οι όλο και πιο αυστηρές ρήτρες που συνοδεύουν τις ξένες συγγραφικές υπογραφές δεσμεύοντας ασφυκτικά εκλεκτούς έλληνες εκδότες, η αδυναμία αρκετών να συμμετάσχουν στο διεθνές παζάρι της Φρανκφούρτης, η απομυθοποίηση της έννοιας του «πιστού κοινού» και κυρίως η μείωση στο μισό των νέων τίτλων για την ερχόμενη σεζόν μαζί με τη μείωση του τιράζ- χάριν του εξορθολογισμού της παραγωγής- δεν έχουν μόνο οικονομικές συνέπειες.
Προοιωνίζονται τη στροφή της αγοράς προς τα mainstream βιβλία, τα σίγουρα ονόματα, τους εμπορικούς τίτλους και προς τα θέματα γενικής αποδοχής, άρα και υπονόμευση της ζύμωσης των ιδεών και ενίσχυση της μαζικής λαϊκής κουλτούρας. (Στην Αργεντινή λ.χ. το διάστημα 2001-03 αυξήθηκαν θεαματικά τα βιβλία αυτοβοήθειας, τα δημοσιογραφικά ή επικαιρικά, τα τρομολαγνικά, και στην Ελλάδα έχουμε κιόλας αύξηση στις πωλήσεις των εύπεπτων γυναικείων μυθιστορημάτων). Και αυτά, ενώ η ελληνική βιβλιοπαραγωγή ήταν έως τώρα ανήσυχη, τολμηρή, πολυσυλλεκτική, με γρήγορα ρεφλέξ και με πλατύτερους ορίζοντες από πολλές ευρωπαϊκές- φειδωλές σε μεταφρασμένους τίτλους. Προοιωνίζονται επιπλέον αυτά τα φαινόμενα, τσιγκουνιές και συμβιβασμούς στην ποιότητα των μεταφράσεων, της επιμέλειας, της αισθητικής και ακόμα, μείωση του χρόνου ζωής των βιβλίων στα ράφια, ανεργία στους ελεύθερους επαγγελματίες και εντέλει κυνισμό στα ήθη των παραγωγών, των μεσαζόντων και των καταναλωτών. Ετσι, το βιβλίο που παρά τα προβλήματά του είχε γίνει σέξι για το αμύητο κοινό, κινδυνεύει τώρα να χάσει την αύρα του.
Τρεις δρόμοι γιατρειάς
Πώς θα γυρίσει ο τροχός; Το κλειδί είναι η κατανάλωση, λένε οι μεν· η διανομή μέσα από μεγάλες εταιρείες που θα επιτρέψουν στους εκδότες να καταργήσουν τις αποθήκες τους (άρα να μη διατηρούν φορολογήσιμο στοκ), λένε οι δε· τα ενημερωμένα βιβλιοπωλεία που καλλιεργούν αναγνώστες, σε συνδυασμό με την αναγνωστική παιδεία, λένε άλλοι. Μάλιστα, ήδη συζητιέται η μείωση της λιανικής τιμής του βιβλίου μέσω της μείωσης του κόστους παραγωγής του (Ο Ψυχογιός έκανε την αρχή). Κάποιοι λ.χ. σκέφτονται ότι θα συνέφεραν τα λευκά εξώφυλλα που καθιέρωσε ο Γκαλιμάρ στη Γαλλία. Και η Πολιτεία; Θα όφειλε να προστατέψει το κράτος πρόνοιας που δοκιμάζεται σκληρά, αλλά και να μην ξεχάσει τα χρέη της. Το υπουργείο Παιδείας π.χ. χρωστάει εξαψήφια ποσά σε διάφορους εκδότες από τα πανεπιστημιακά συγγράμματα που διανέμει δωρεάν. Και, ναι. Η Πολιτεία θα όφειλε να βρει εναλλακτικούς τρόπους να στηρίξει το πολιτισμικό δυναμικό χωρίς να το καταστήσει κρατικοδίαιτο.
ΜΙΚΕΛΑ ΧΑΡΤΟΥΛΑΡΗ
ΤΑ ΝΕΑ
Ενδιαφέρον.
Παρόμοια κάτάσταση παγώματος, συρρίκνωσης της αγοράς και αύξηση χρέων πρέπει να συμβαίνουν σε πολλούς άλλους εμπορικούς κλάδους.